Devletin temel nitelikleri
devletin temel nitelikleri demokrasinin temel nitelikleri maddeler halinde devletimizin demokrasinin madde halinde
I)Cumhuriyetçilik: (1921 anayasas?ndaki 1923 de?i?iklikleri ile anayasaya girdi).
Devlet ?ekli olarak Cumhuriyet egemenli?in ki?i ya da zümreye de?il toplumun tümüne ait olan bir devleti ifade eder.Egemenli?e göre hareket edilir.Devlet organlar? seçimle belirlenir.
Hükümet ?ekli olarak ba?ta devlet ba?kan? olmak üzere temel organlar?n seçim ilkesi ile kurulmu? oldu?u olu?umunda veraset ilkesinin olmad??? bir hükümet sistemidir.
Cumhuriyet ile monar?inin aras?ndaki temel fark cumhuriyetin “vatanda?l?k” monar?inin ise “uyrukluk(tabiyet)” kavramlar?na dayanmas?d?r.Monar?ide monark?n ?ahs? kutsal ve sorumsuzdur.Cumhuriyet ise toplumun ortak iradelerinin ürünüdür.Herkes e?ittir.Devlet organlar? ve idare makamlar? bütün i?lemlerinde kanun önünde e?itlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundad?r.
II)Ba?lang?ç ?lkeleri,toplumun huzuru,milli dayan??ma ve adalet:
Her iki anayasada da “Anayasan?n dayand??? temel görü? ve ilkeleri belirten ba?lang?ç k?sm?”n? anayasa metnine dahil saym??t?r.Uygulanabilir hukuk normlar? ç?karmak kolay de?ildir fakat normlar?n uygulanmas? aç?s?ndan katk?s? söz konusu olabilir.
Anayasa mahkemesi anayasaya uygunluk denetimi yaparken ba?lang?ç ifadelerini destek ölçü norm olarak kullan?r.Esas ölçü norm olarak da bu ilkelerin maddelerdeki somut haklini kullanmas? gerekir.AY.mahk. 1961 anayasas? döneminde hiçbir ba?lang?ç ilkesini destek ölçü norm olarak kullanmad??? halde 1982 anayasas? döneminde birçok karar?n gerekçesi ba?lang?ca dayand?r?l?r.Bunun yap?lmas?n?n bir yerindelik denetimi olarak alg?layabiliriz.
III)Atatürk Milliyetçili?ine Ba?l?l?k:
1982 anayasas?n?n seleflerinde ba?ka kavramlar vard?r.1924 anayasas?nda 1937’de yap?lan de?i?ikliklerle yer verilen kavram milliyetçilik.1961 anayasas?nda ise milli devlet kavram? görülür.1982 anayasas?nda ise Atatürk milliyetçili?ine ba?l?l?k kavram? vard?r.Bunlar?n sebebi bu hükmün yanl?? yorumlanmas?na mahal vermemektir.
Atatürk milliyetçili?i ak?lc? ça?da?,medeni ileriye dönük demokratik toplay?c? insani bar??ç?d?r.Bu milliyetçilik milliyetçili?i reddeden ak?mlara kar?? oldu?u gibi ?rkç?l??a ve ?ovenizme de kar??d?r.
1961 anayasas?nda milliyetçilik denmesinin sebebi demokrasi mekanizmalar? kullan?larak totaliter rejim kurulmas?n? engellemek.
IV)Laiklik:
?ki unsurla aç?klan?r:
-Din hürriyeti
in hürriyeti vicdan ve ibadet hürriyetinden olu?ur.Herkes diledi?i dini seçmekte özgürdür.Ya da hiçbir dini seçmeyebilir.Bu hak mutlak bir hürriyettir.Bu hak ki?iye negatif statü hakk? tan?r.(Nüfus cüzdanlar?nda din belirtilmesi 24.maddeye aç?kça ayk?r?d?r.)?badet hürriyeti ise ki?inin inand??? dinin gerektirdi?i ibadetleri,ayin ve törenleri serbestçe yapabilmesidir.
Laik bir devletin aç?kça ya da z?mnen bir dini olamaz.Laikli?in bir di?er unsuru ise çe?itli dinlerin mensuplar? aras?nda kanun önünde ayr?l?k yapmamas? hepsine e?it i?lem yapmas?d?r.
Laik bir devlette din kurumlar? devlet fonksiyonlar?na giremeyece?i gibi devlet kurumlar? da din fonksiyonlar?n? ifa edemez.
Diyanet ??lerinin Kurulma Sebepleri:
-Camilerin özerkli?e sahip olmamas?
-?slam’?n ihtiyaçlar? yüzünden din adamlar?n?n belli bir statüye sahip olmalar? ve bu insanlar?n devlete kar?? ayaklanmamalar? için.
Laiklik:
Din Hürriyeti: (1) Vicdan Hürriyeti: (mutlak) Herkesin diledi?i dini
Veya hiçbir dini benimsememesi
(AY.mad.24 1/3)
(2) ?badet Hürriyeti: (s?n?rl?) Ki?inin inand??? dinin
gerektirdi?i ibadet ayin ve
törenleri serbestçe yapabilmesidir.
Din Ve Devlet ??lerinin Ayr?l???:
(1)Resmi bir devletin dinin olmamas?
(2)Devletin bütün din mensuplar?na e?it davranmas?.
(3)Din kurumlar? ile devlet kurumlar?n?n ayr? olmas?.
(4)Devlet yönetiminin din kurallar?ndan etkilenmemesi.
a)Devlet yönetiminin din kurallar?na uygun olma
?art?n?n aranmamas?.
b)Devlet yönetiminde din kurallar?ndan
esinlenilmemesi.
-Devlet Yönetiminde Din kurallar?ndan Etkilenilmemesi:
1876 Kanun-i Esasi’ye göre padi?ah?n görevlerinden biri ahkam-? ?eri’i’nin uygulanmas?d?r.Meclis-i Ayan?n görevlerinden biri meclis-i mebusan taraf?ndan kabul edilen kanunlar?n ?slam’a uygun olarak denetlenmesidir. Laiklikte hukuk kurallar? ve devlet i?lemleri herhangi bir dinin kurallar?na uygunlu?u denetlenmez ve hukuk kurallar?nda din esaslar?ndan esinlenilmez buna göre hareket edilmez.
V) Demokratik Devlet:
1961 anayasas?nda “?nsan haklar?na sayg?l? devlet” ibaresi yerine 1982 anayasas?nda “insan haklar?na sayg?l?” ibaresi gelmi?tir.Kimi yazarlara göre dayanan ibaresi daha kuvvetli sayg?l? ise her zaman k?s?tlanabilir anlam? içeriyordu.Lafzen bak?ld???nda 1.’de vurgu var fakat öz itibariyle ve hukuki olarak ikisi de ayn? ve insan haklar?n? temel alan özelli?e dayan?r.
?nsan haklar?na sayg?l? demokratik devlet ;liberal hürriyetçi bat?c? demokrasi denen kavramlard?r.
Unsurlar?:
-Ba?l?ca karar organlar?n?n genel oya dayanmas?
-Bu organlar? belirlemek üzere yap?lan seçimlerde en az 2 alternatif olmas?.
-Anayasada temel hak ve hürriyetlere geni? olarak yer verilmesi ve devlet otoritesinin temel haklar kar??s?nda s?n?rland?r?lm?? olmas?.
-Ba?l?ca Karar Organlar?n?n Genel Oya Dayanmas?:
Devlet otoritesinin kayna??n?n dünyevi esaslara dayanmas? yahut egemenlik yetkisinin millete ait oldu?una hükmeden anayasa hükmünün benimsenmesi.Bu kavram Frans?z ihtilali ile do?ar.Fakat uzun süre millet direkt olarak siyasete egemen olmad? ve seçim yapamad?.Ba?l?ca organlar?n seçimi bir zümre taraf?ndan yap?ld?.Bunun sebebi ise millet kavram? ile halk kavram?n?n farkl? olmas?.Millet geçmi?i ve gelece?i kucaklayan bir tüzel ki?i.Milli menfaati en iyi ?ekilde de?erlendirebilecek olan seçkin s?n?ft?.Dolay?s?yla 18.yy. klasik anlay???na göre milletle halk örtü?mezdi.
Türk pozitif hukukunda ise egemenlik yetkisinin halk?n olmas? hükmü ilk defa 1921 anayasas?nda yer ald? böylece gelenekselden moderne geçi? ya?anm??t?r.Saltanat ise fiilen kalkm??t?r.
1924 anayasas?nda 21’de oldu?u gibi egemenli?in millete ait oldu?u ve bu yetkiyi TBMM’nin kullanaca?? belirtilmi?ti.61-4’e göre egemenlik yetkisi Türk Milleti ad?na (yasama yürütme yarg?) bütün anayasal organlar e?it derecede yetkili k?l?nm??t?r.Tüm bu organlar yetkilerini kullan?rken anayasaya riayet etmelidir.24’e göre as?l üstün olan TBMM’dir (yasama)
Genel Oy ?lkesi:Herkesin seçimlere kat?labilmesi ilkesidir.S?n?rl? oy tedricen ortadan kalkm??t?r.1.ve 2.me?rutiyet zamanlar?nda oy hakk? sadece belli serveti olan Osmanl? erkeklerine tan?nd?.1934’den itibaren de kad?nlara da seçme ve seçilme hakk? tan?nd?.1982 anayasas?n?n ilk metninde oy verme hakk? 21 ya? idi.1987’deki anayasa de?i?iklikleri ile bu s?n?r 20 ya?a 1995’te ise 18 ya?a indirildi.Bir ki?inin oy verebilmesi için seçmen kütü?üne kay?tl? olmas? gerekir.
E?it Oy ?lkesi:Herkesin tek oy hakk?na sahip olmas?d?r.Önceden aile reislerine servet düzeylerine göre birden fazla oy hakk? tan?nm??t?r.Fakat ?u anda böyle bir uygulama kalmam??t?r.
Seçimlerin Serbestli?i
eçmenlerin bask? ya da dayatma alt?nda olmadan kendi hür iradeleri ile seçim yapmalar?d?r.Yap?lan de?i?ikliklerle bu seçim ödev haline gelmi? ve kullan?lmamas? halinde yapt?r?mlar? kanunda düzenlenmi?tir.
Oy Gizlili?i:Bireylerin tek ba?lar?na oy kullanabilecekleri bir ortam haz?rlanmas?.
Aç?k say?m-döküm:Oy kullan?m? tamamlan?nca sand?klar?n kamuoyu huzurunda aç?l?p say?lmas?d?r.Bu ilke seçim sonuçlar?na hile ve yolsuzlulu?un kar??mas?n? önlemek içindir.
Seçimlerin tek dereceli olmas?eçmenlerin do?rudan do?ruya kendi temsilcilerini seçmeleridir.1946’dan beri tek dereceli seçim sistemi uygulanmaktad?r.
Seçimlerin yarg? organlar?n?n denetiminde yap?lmas?: Anayasan?n 79.maddesine göre seçimlerin yarg? organlar?n?n genel yönetimi ve denetimine b?rak?lm??t?r.Böylece seçimlere hile ve yolsuzluk kar??mas? engellenmi?tir.1961 anayasas?ndan önce milletvekillerinin seçim tutanaklar?n? kabul etme görevi TBMM’ye aitti.Dolay?s?yla bu tutanaklar?n kabul veya reddinde siyasal dü?ünce önemli rol oynuyordu.1961 ve 1982 anayasalar?nda ise seçimlerin yönetim ve denetimi tarafs?z yarg? organlar?na b?rak?lm??t?r böylece seçimlerin dürüstlü?ü güvence alt?na al?nm??t?r.
Çok Partili Siyasal Hayat:
Seçim serbestli?inin gerçek bir anlam ta??mas? seçmenlerin çe?itli alternatifler aras?ndan serbest bir seçim yapabilmelerine ba?l?d?r.Ça?da? demokratik devlette bu alternatifler ,siyasal partiler taraf?ndan olu?turulur.Modern demokrasi partiler demokrasisidir.Seçmen partiler taraf?ndan kendisine sunulan alternatif siyasal programlar aras?ndan bir seçme yapma imkan?n? bulur ve oy verdi?i parti iktidara geldi?i takdirde söz konusu program?n uygulanaca??na güvenebilir.Partisiz bir toplumda ise buna imkan yoktur.Böyle bir toplumda seçme hürriyetinin varolabilece?i bir an için farz edilse bile seçmen seçti?i temsilcilerin çe?itli kamusal politika sorunlar? kar??s?nda nas?l bir tutum tak?naca??n? önceden bilemez.
Anayasa bu gerçe?i madde 68/2’de belirtmi?tir.82 anayasas? ilk ba?ta parti üyesi olabilme ya??n? 21 de tutarken 95’te yap?lan de?i?ikliklerle bunu 18’e indirgemi?tir.
Partilerin serbestçe faaliyette bulunmalar? kural iken bu istisnas?z olarak kabul edilmemi? ve çe?itli s?n?rlamalar getirilmi?tir.
a)Siyasal Partilerin Amaçlar?na ?li?kin Yasaklar:Bu yasaklar anayasan?n de?i?tirilmi? 68.maddesinde belirtilmi?tir.Ayn? ?ekilde 61 anayasas?n?n 57.maddesinde de yasaklar söz konusu idi.Görülüyor ki 61 ve 82 anayasalar? siyasal parti faaliyetleri konusunda Alman Anayasas?ndan mülhem olarak siyasal alan? anayasa ile s?n?rland?rm??, ba?ka bir deyimle “militan anayasa” ya da “mücadeleci anayasa” anlay???n? benimsemi?tir.Bu anlay???n özü amac? hürriyetçi demokrasiyi ortadan kald?rmak olan ak?mlara me?ru siyasi faaliyet alan?n? kapatmakt?r.
1982 anayasas?n?n de?i?ik 68 maddesindeki yasaklar daha detayl? incelenirse siyasal parti faaliyetleri aç?s?ndan ?u s?n?rlamalar? getirdi?i anla??l?r:
aa)Devletin ülkesi ve milleti ile bütünlü?ü
evletin ülkesi ile bölünmezli?i devletin d?? ba??ms?zl???n?n ve ülke bütünlü?ünün korunmas? unsurlar?n? içerir.Mesela Türkiye Cumhuriyetinin d??a kar?? ba??ms?zl???n?n ortadan kald?r?lmas?n? veya ülkemizin bir bölümünün T.C.’den ayr?lmas?n? savunan bir parti temelli kapat?l?r.Di?er bir deyimle bu hüküm her türlü ayr?l?kç? ak?m?n bir parti halinde örgütlenmesini yasaklamaktad?r.
Devletin milleti ile bölünmezli?i ilkesi de az?nl?k yarat?lmas?n?n önlenmesi bölgecilik ve ?rkç?l?k yasa?? ve e?itlik ilkesinin korunmas? hususlar?n? kapsamaktad?r.
bb)Cumhuriyet ?lkesi:Bu ilke monar?ik partileri yasaklamaktad?r.
cc)Demokratik Devlet Düzeni
Y.madde 68’de yer alan insan haklar? millet egemenli?i ve demokratik devlet ilkeleri insan haklar?na dayanan hürriyetçi çok partili demokrasiyi reddeden ve diktac? partileri yasaklamaktad?r.
dd)Laiklikiyasi partiler devletin sosyal ekonomik siyasi veya hukuki temel düzenini k?smen de olsa din kurallar?na dayand?rma amac?n? güdemezler.Siyasal ç?kar ya da nüfus sa?lamak amac?yla her ne suretle olursa olsun dini veya din duygular?n? yahut dince kutsal say?lan ?eyleri istismar edemez ve kötüye kullanamazlar.
ee)S?n?f veya Zümre diktatörlü?ünün yasaklanmas?iyasi partiler s?n?f veya zümre diktatörlü?ünü veya herhangi bir diktatörlü?ü savunmay? ve yerle?tirmeyi amaçlayamazlar.S?n?f egemenli?i ülke içindeki tek üstün gücün tek bir s?n?f?n elinde toplanmas?n? ve bütün di?er s?n?flar?n egemenli?in kullan?lmas?ndan d??lanmas? demektir.
b) Siyasal Partilerin örgütlenme ve çal??malar?na ili?kin yasaklar:
aa)Hakimler ve savc?lar Say??tay dahil yüksek yarg? organlar? mensuplar? kamu kurum ve kurulu?lar?n?n memur statüsündeki görevlileri ile yapt?klar? hizmet bak?m?ndan i?çi niteli?i ta??mayan di?er kamu görevlileri Silahl? Kuvvetler mensuplar? ile yüksek ö?retim öncesi ö?rencileri siyasi partilere üye olamazlar.
bb)Siyasi partilerin faaliyetleri parti içi düzenlemeleri ve çal??malar? demokrasi ilkelerine uygun olur.Bu ilkelerin uygulanmas? kanunla düzenlenir.
cc)Siyasi partiler ticari faaliyetlere giri?emezler.
dd)Siyasi partilerin gelir ve giderleri amaçlar?na uygun olmas? gerekir bu kural?n uygulanmas? kanunla düzenlenir.Denetim Anayasa Mahkemesi’nce yap?l?r.Bu görev yerine getirilirken Say??tay’dan yard?m sa?lar.Denetim sonunda verilen karar kesindir.
ee)Temelli kapat?lan parti bir ba?ka ad alt?nda kurulamaz.
ff)Bir siyasi partinin temelli kapat?lmas?na beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucular? dahil üyeleri AY.Mahk. temelli kapatmaya ili?kin kesin karar?n?n R.G.’de gerekçeli olarak yay?nlanmas?ndan ba?layarak 5 y?l süre ile ba?ka bir partinin kurucusu,üyesi,yöneticisi veya denetleyicisi olamazlar.
gg)Yabanc? devletlerden uluslararas? kurulu?lardan ve Türk uyru?unda olmayan gerçek ve tüzel ki?ilerden maddi yard?m alan siyasi partiler temelli kapat?l?r.
1995’te yap?lan anayasa de?i?iklikleri ile siyasi partilerin örgütlenme ve çal??malar?na ili?kin yasaklar oldukça hafifletilmi?tir.Kald?r?lan yasaklar:
-Siyasi partilerin yurtd???nda te?kilatlan?p faaliyette bulunmalar?
-Kad?n,gençlik kolu ve benzeri yan kurulu?lar meydana getirmeleri
-Vak?f kurmalar?
-Kendi siyasetlerini yürütmek ve güçlendirmek için dernek,sendika vak?f kooperatif ve kamu kurumu niteli?indeki meslek kurulu?lar? ve bunlar?n üst kurulu?lar? ile siyasi i?birli?i ve ili?ki içinde bulunmalar? ve bunlardan maddi yard?m almalar? d?r.
hh) Kapat?lm?? siyasi partilerin isimleri amblemleri rumuzlar? rozetleri ve benzeri i?aretleri ile daha önce kurulmu? Türk Devletlerine ait topluma mal olmu? bayrak amblem ve flamalar siyasi partilerce kullan?lamaz.Ayr?ca siyasi partiler daha önce kapat?lan siyasi partilerin devam? olduklar?n? da beyan edemez ve böyle bir iddiada bulunamazlar.Komünist anar?ist fa?ist teokratik nasyonal sosyalist din dil ?rk mezhep ve bölge adlar?yla veya ayn? anlama gelen adlarla siyasi parti kurulamaz veya parti ad?nda bu kelimeler kullan?lamaz.
ii)Siyasi partiler Anayasan?n ba?lang?ç k?sm?nda yaz?l? sebeplerle Türk Silahl? Kuvvetlerinin milletin ça?r?s?yla gerçekle?tirdi?i 12 Eylül 1980 harekat?na ve Milli Güvenlik konseyinin karar ve icraat?na kar?? bir tutum beyan ve davran??ta bulunamazlar.
Bu yasak hükümlerinden baz?lar? siyasi partilerin serbestçe faaliyette bulunmalar?na ciddi engeller ç?karabilecek niteliktedir.Yasalar?n çoklu?u anayasa koyucuda siyasi partilere kar?? aç?k bir güvensizli?i yans?tmaktad?r.Bu güvensizli?i siyasi partileri demokratik siyasi hayat?n vazgeçilmez unsuru sayan Anayasa ?lkesi ile ba?da?mamaktad?r.
c)Siyasal Partilerin Kapat?lmas?:
Anayasaya göre siyasi partilerin kapat?lmas? Cumhuriyet Ba?savc?s?n?n açaca?? dava üzerine Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara ba?lan?r.Bununla siyasi partilerin kapat?lmas? herhangi bir mahkemeye de?il Anayasan?n üstünlü?ünün koruyucusu ve teminat? olan bir yüksek yarg? organ?na verilmi?tir.Cumhuriyet Ba?savc?l??? siyasal parti kapat?lmas? davas?n? ya re’sen veya Bakanlar Kurulu karar? üzerine Adalet Bakan?n?n istemiyle yahut bir ba?ka siyasal partinin istemi üzerine açar.Cumhuriyet Ba?savc?l??? yeterli delil bulunamad??? kan?s?na var?rsa dava açmaz.Bunun üzerine Adalet Bakan?n?n veya siyasal partinin yaz?l? itiraz hakk? vard?r.?tiraz hakl? görülmezse dava aç?lmaz;hakl? görülürse Cumhuriyet Ba?savc?l??? Anayasa Mahkemesine dava açmakla yükümlüdür.Anayasa 68.maddenin 4.f?kras?ndaki yasaklar?n,do?rudan do?ruya parti tüzü?ü veya program? gibi parti tüzel ki?ili?ini ba?lay?c? bir belgeyle ihlal etmesiyle,di?er yollardan (Mesela bireysel üyelerin faaliyetleri yoluyla) ihlal edilmesi durumlar? aras?nda bir ayr?m yapm??t?r.?kinci durumda partinin kapat?labilmesine karar verilebilmesi için bu eylemlerin bireysel eylemlerden ibaret kalmamas? ve partinin bu nitelikteki eylemlerin i?lendi?i bir “odak haline geldi?inin” tespit edilmesi gerekir.Bireysel parti üyelerinin parti yasaklar?na ayk?r? fiil ve konu?malar?ndan dolay? parti kapatma yolunun harekete geçirebilmesi için ilkin ki?ilerin bu eylemlerden dolay? hüküm giymeleri,daha sonra Cumhuriyet Ba?savc?l???n?n ilgili ki?ilerin partiden kesin olarak ç?kar?lmalar?n? istemesi ve siyasal partinin en geç otuz gün içinde bu istemi yerine getirmemesi gerekiyordu.T.C.K.’nun 141,142.163.maddelerinin 91 y?l?nda yürürlükten kald?r?lmas? nedeniyle parti üyelerinin 103.maddenin 1.f?kras?ndaki yasaklara ayk?r? eylemleri suç olmaktan ç?kar?lm??t?r.Böylece söz konusu partinin eylemlerin i?lendi?i bir mihrak haline gelmesinin saptanmas?nda önemli rol oynayan 103.mad 2.f?kras? geçerlili?ini kaybetmi?tir.
Siyasi partiler kanununda yap?lan de?iklikle 103.madde Anaysa Mahkemesinin karar? ?????nda yeniden düzenlenmi?tir.Buna göre bir siyasi partinin anayasan?n 68./4 f?kras? hükümlerine ayk?r? eylemlerin odak halini olu?turup olu?turmad??? Anayasa Mahkemesince belirlenir.
d) Siyasal Partilere Devlet Yard?m?:
Siyasal partiler sivil toplumla devlet aras?nda köprü olu?turan bu nitelikleri itibariyle de baz? aç?lardan özel hukuk tüzel ki?ilerine baz? aç?lardan da kamu hukuku tüzel ki?ilerine benzeyen kendilerine özgür kurulu?lard?r.Siyasal partilere devlet yard?m? 1961 anayasas?n?n ilk metninde yer almamakla birlikte 1971’de yap?lan anayasa de?i?iklikleri ile Anayasan?n 56.maddesinin son f?kras?na eklenmi?tir.1982 anayasas? siyasal partilere devlet yard?m?ndan bahsetmemi?tir.1984’de bu hüküm getirildi daha sonra 1987 ve 1988 y?llar?nda de?i?iklikler yap?ld?.Bu son iki de?i?iklik partiler aras?nda e?itsizlik yaratt??? gerekçesi ile iptal davas? konusu olmu? ancak Anayasa Mahkemesi bu istemi yerinde bulmam??t?r.?ptal istemine konu olan kanuni düzenlemelerin devlet yard?m?n? tüm partilere e?it olarak da??tmay?p ,sadece bir k?s?m partileri (milletvekili seçimlerinde %19 baraj?n? a?m?? partilerle bu baraj? a?mam?? olmakla birlikte milletvekili genel seçimlerinde toplam geçerli oylar?n %7’sinden fazlas?n? alm?? bulunan partiler) yararland?rmas?n? Anayasadaki e?itlik ilkesine ayk?r? oldu?u iddias?n? da Anayasa mahkemesi yerinde bulmam??t?r.
Anayasada 1995’de gerçekle?tirilen de?i?iklikle siyasi partilere devlet yard?m? konusunda ?u hüküm kabul edilmi?tir.”Siyasal partilere devlet yeteri düzeyde ve hakça yard?m yaparartilere yap?lacak yard?m?n alacaklar? üye aidat?n?n ve ba???lar?n tabi oldu?u esaslar kanunla düzenlenir.”
VI)?nsan Haklar?na Sayg?l? Devlet
1-!982 Anayasas?n?n temel haklar konusundaki yakla??m?:
1961 anayasas?n?n “insan haklar?na dayal?” deyiminin yerine 1982 anayasas? “insan haklar?na sayg?l?” deyimini kullanm??t?r.Bu iki deyim aras?nda bir anlat?m fark? ötesinde temel bir anlam ve yakla??m fark? oldu?unu savunmak güçtür.
1982 anayasas?n?n 12.maddesi 1961 anayasas?n?n 10.maddesindeki formülü benimseyerek “herkes ki?ili?ine ba?l? dokunulmaz devredilemez temel hak ve hürriyetler sahiptir demektedir.Ancak ayn? maddenin 2.f?kras? temel hak ve hürriyetlerin ki?inin topluma ailesine ve di?er ki?ilere kar?? ödev ve sorumluluklar?n? da ihtiva etti?ini belirtmektedir.Öte yandan 1982 anayasas? 1961 anayasas?na paralel olarak hem devlete kar?? ileri sürülebilecek ve korunacak temel hak ve hürriyetler anlay???na hem modern sosyal devletin “hürle?tirme “ anlay???na yer vermi?tir.1982 anayasas?n?n 5.maddesi 61 anayasas?n?n 10.maddesinin 2.f?kras?ndaki hükme tekabül etmektedir.1982 anayasas?n?n 1961 anayasas?na oranla bireyin temel hak ve hürriyetlerine devlet otoritesi kar??s?nda daha güçsüz bir konum verdi?i ku?kusuz olmakla birlikte ilk bak??ta paradoksal olarak 1982 anayasas?n?n temel hak ve hürriyetlerle ilgili maddelerinin yaz?m?nda Türkiye’nin taraf oldu?u milletler aras? insan haklar? sözle?meleri ve özellikle Avrupa ?nsan haklar? Sözle?mesi ile uyum ve paralellik sa?lanmas?na daha büyük çaba gösterilmi? oldu?u göze çarpmaktad?r.
2-Temel Hak ve Hürriyetlerin S?n?rlanmas?:
1982 Anayasas?n?n temel hak ve hürriyetlerin s?n?rlanmas? konusunda kabul etti?i temel kural (mad.13) baz? noktalardan 1961 anayasas?n?n benimsedi?i sisteme (mad.11) benzemekte baz? noktalardan ise ondan ayr?lmaktad?r.Benzer unsurlar s?n?rlaman?n “Anayasan?n sözüne ve ruhuna uygun olmas?” ve “kanunla” yap?lmas?d?r.1961 anayasas? genel olarak her temel hak ve hürriyetin hangi sebeplerle s?n?rlanabilece?ini o hürriyetle ilgili maddede belirtilmi? fakat bunun yan?nda 11.maddenin 2.f?kras?nda “kanun; kamu yarar?, genel ahlak, kamu düzeni ,sosyal adalet ve milli güvenlik gibi sebeplerle de olsa bir hakk?n ve hürriyetin özüne dokunamaz”hükmüne yer vermi?tir.Konunun pratik önemi daha çok dü?ünce hürriyeti gibi Anayasan?n ilgili maddelerinde hiçbir özel s?n?rlama sebebinden söz edilmemi? bulunan hürriyetlerden kaynaklanm??t?r.Gerçekten 11.maddenin 2.f?kras? genel bir s?n?rlama hükmü ise an?lan hürriyetler bu f?kradaki sebeplerle s?n?rlanabilecek aksi halde hiçbir ?ekilde s?n?rlanamayacakt?r.
1982 anayasas?n?n 13.maddesindeki düzenleme bu tart??maya kesin olarak son verme amac?n? güder görünmektedir.Görülüyor ki maddenin son f?kras? genel s?n?rlama sebeplerinin temel hak ve hürriyetlerin tümü için geçerli oldu?unu ifade eder.Dan??ma meclisinin Anayasa tasar?s?nda temel hak ve hürriyetler k?sm?na ili?kin genel gerekçesine göre “temel hak ve hürriyetlerin s?n?rlanmas?na ili?kin sebeplerin bir grubu genel nitelikte yani tüm hak ve hürriyetler için geçerli di?er bir grubu ise özel nitelikte yani o hak ve hürriyete ait hükümde yer almaktad?r.E?er böyle bir hüküm yoksa s?n?rlama genel sebeplere göre yap?l?r.
Böylece 1982 anayasas? 1961 anayasas?n?n hürriyetlerin s?n?rland?r?lmas? konusunda kabul etti?i “kademeli sistem” den uzakla?m??t?r.Bunun sonucu olarak her temel hak ve hürriyet kendisine özgü niteli?ine ve özelliklerine bak?lmaks?z?n 13.maddede gösterilen sebeplerden biri veya birkaç? ile s?n?rland?r?labilecektir.Bir temel hak ve hürriyetin do?rudan do?ruya anayasa taraf?ndan öngörülen s?n?rlar? ayr? bir konudur.Bunlar hakk?n tan?m?nda yer al?r ve onun anayasal s?n?rlar?n? olu?turur.Di?er bir deyimle anayasa hakk? sadece o s?n?rlar içinde tan?m??t?r.Mesela toplant? ve gösteri yürüyü? hakk? sadece onun “silahs?z ve sald?r?s?z” olmas? halinde mevcuttur.
1961 ve 1982 anayasalar?n?n hürriyetlerin s?n?rlanmas? konusunda en önemli fark? asl?nda kanunla s?n?rlama sebeplerinin artt?r?lm?? veya görülebilece?i gibi hakk?n özü kriterinin yerine “demokratik toplum düzeninin gerekleri” kriterine geçilmi? olmas?ndan çok do?rudan do?ruya Anayasadan kaynaklanan bu tür s?n?rlamalar?n 1961 anayasas? ile k?yaslanamayacak kadar çok olmas?d?r.Nihayet belirtmek gerekir ki her hak ve hürriyetin Anayasada belirtilmemi? olsa dahi o hürriyetin niteli?inden do?an ba?ka bir deyimle “e?yan?n tabiat?nda mevcut” olan “objektif s?n?rlar? vard?r.
3-S?n?rlaman?n S?n?rlar?:
Anayasam?z temel hak ve hürriyetlerin ancak Anayasada belirtilen ?artlarla s?n?rlanabilece?ini öngörmü? böylece s?n?rlaman?n da baz? s?n?rlar?n? kabul etmi?tir.
a)S?n?rlama ancak “kanunla” yap?labilir.Bu idarenin düzenleyici i?lemleri ile hürriyetlerin hiçbir ?ekilde s?n?rland?r?lamayaca?? anlam?na da gelmez.
b)S?n?rlama anayasas?n?n “sözüne ve ruhuna uygun olarak yap?l?r.Bu ?art özellikle Anayasan?n temel hak ve hürriyetler için “ek güvenceler” belirtmi? olmas? durumunda önem kazanmaktad?r.Gerçekten anayasa birçok hallerde sadece bir hak ve hürriyeti tan?makla yetinmemi?;ayn? zamanda kanun koyucunun ,o hak veya hürriyeti düzenlerken yapamayaca?? hususlar? da belirtmi?tir.Bunlar kanun koyucuya yönelik yasaklama hükümleridir.Anayasadaki ek güvencelere ayk?r? bir kanuni düzenleme elbette mümkün de?ildir.Ayr?ca s?n?rlaman?n anayasan?n sadece sözüne de?il ruhuna yani anayasan?n bütününe ve ondan ç?kan temel anlama da ayk?r? olmamas? gerekir.
c)Kanuni s?n?rlama ancak Anayasan?n 13.maddesinde gösterilmi? bulunan genel s?n?rlama sebeplerine ve ilgili maddede o hürriyet için öngörülmü? olan özel s?n?rlama sebeplerine dayand?r?labilir.Anayasan?n herhangi bir s?n?rlama sebebinden söz etmeksizin sadece “kanunla s?n?rlanabilir” veya “kanunla düzenlenebilir” deyimlerini kulland??? durumlarda,kanun koyucu s?n?rlamay? ancak genel sebeplere dayand?rarak yapabilir.S?n?rlaman?n sebebe ba?l? olmas? ,bu gene veya özel s?n?rlamalar?n öngörüldükleri amaç d???nda kullan?lmamalar?n? da gerektirir.Mesela kamu düzenini korumak amac?yla getirilmi? olan bir s?n?rlama genel sa?l???n korunmas? amac?yla kullan?lamaz.
d)Ölçülülük ?lkesi:Bu ilke s?n?rlamada ba?vurulan arac?n s?n?rlama amac?n? gerçekle?tirmeye elveri?li olmas?n? bu arac?n s?n?rlama amac? aç?s?ndan gerekli olmas?n? ve araçla amac?n ölçüsüz bir oran içinde bulunmamas?n? ifade eder.Ne 1961 anayasas?n?n 11.maddesinde ne de 1982 anayasas?n?n 13.maddesinde bu ilkeye rastlanmaktad?r.Bununla birlikte 1982 anayasas?n?n temel hak ve hürriyetlerinin kullan?lmas?n?n durdurulmas?n? düzenleyen 15.maddesinde böyle bir kriter bu yoruma var?labilir.Ola?anüstü durumlarda bile temel hak ve hürriyetlerin kullan?lmas?n?n tamamen veya k?smen durdurulmas?na ancak “durumun gerektirdi?i ölçüde” izin verildi?ine göre bunun normal zamanlarda evleviyetle geçerli olmas? gerekir.AY.Mahkemesi de 1961 anayasas? döneminde ald??? baz? kararlarda ad?n? tam olarak koymasa da ölçülülük kriterine dayanm??t?r.1982 Anayasas? döneminde AY.mahkemesi ölçülülük kriterini daha s?k kullanm??t?r.
e)Hakk?n özü ve demokratik toplum düzeninin gerekleri:Temel hak ve hürriyetlerin özünün ne oldu?unu di?er bir deyimle onun içeri?i bütün hürriyetler için genel olarak tan?mlamak mümkün de?ildir.Ancak genel düzeyde ?unu söylemek mümkündür ki bir hak veya hürriyetin özü,onun vazgeçilmez unsuru,dokunuldu?u takdirde söz konusu hürriyeti anlams?z k?lacak asli çekirde?idir.1982 anayasas? hakk?n özü kavram?na yer vermeyerek onun yerine “demokratik toplum düzeninin gerekleri” kriterini kabul etmi?ti.Getirilen bu k?stas 1961 anayasas?n?n kabul etti?i öze dokunmama k?stas?ndan daha belirgin,uygulanmas? daha kolay olan bir k?stast?r.Esasen uluslararas? sözle?meler ve bildiriler de bu k?stas? kabul etmi?tir.
4-Temel Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullan?lmamas?:
Temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullan?lmamas? ile ilgili bir hüküm 1961 anayasas?n?n ilk metninde mevcut de?ildi.Bu anayasada 1971 y?l?nda yap?lan de?i?ikliklerle 11.maddeye 3.ve 4.f?kralar eklenmi?tir.1982 anayasas? ise temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullan?lmamas?n? ayr? bir hükümle düzenlemi?tir.Asl?nda 1971 anayasa de?i?ikli?i ve 1982 anayasas? ile bu konuda aç?k bir hüküm getirilmesi;temel hak ve hürriyetlerin s?n?rlanmad?klar? takdirde mutlak ve s?n?rs?z olacaklar? gibi bir yan?lg?dan kaynaklanmaktad?r. Oysa belirtildi?i gibi hak ve hürriyetlerin kendi niteliklerinden tabiatlar?ndan do?an “objektif s?n?rlar? vard?r.Mesela anayasa toplant? ve gösteri yürüyü?lerinin silahs?z ve sald?r?s?z olmas?n? belirtmi? olmasa dahi hiç kimse bu hakk?n silahl? ve sald?r?l? yürüyü?leri yapmay? kapsad???n? ileri süremezdi.
5-Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullan?lmas?n?n Durdurulmas?:
1961 anayasas?n?n temel hak ve ödevlere ili?kin ikinci k?sm?nda temel hak ve hürriyetlerin kullan?lmas?n?n durdurulmas? ile ilgili bir hüküm yoktu.Buna kar??l?k 124.maddede s?k?yönetim ve sava? hallerinde hükümlerin nas?l uygulanaca?? belirtilmi?ti.Bu dönemde AY mahkemesi s?k?yönetim halini Anayasan?n 11.maddesinde ve temel haklara ili?kin özel maddelerinde gösterilen hürriyeti s?n?rlama sebeplerinin d???nda ve ötesinde onlardan ba??ms?z bir s?n?rlama sebebi olarak görmü?tür.1982 anayasas? temel hak ve hürriyetlerin kullan?lmas?n?n durdurulmas?n?n konusunu Temel haklar ve ödevler ba?l?kl? ikinci k?sm?nda 15.maddede düzenlemi?tir.Ancak bu düzenlemenin 1961 anayasas?n?n de?i?ik 124.maddesinin yorumundan ç?kan duruma oranla hürriyetlerin korunmas? aç?s?ndan 3 üstünlü?ü vard?r.Biri ölçülülük ilkesinin aç?kça benimsenmi? olmas?d?r.Buna göre sava? seferberlik s?k?yönetim veya ola?anüstü hallerde temel hak ve hürriyetlerin kullan?lmas? ancak “durumun gerektirdi?i ölçüde” durdurulabilir.?kincisi bu tedbirlerin “milletleraras? hukuktan do?an yükümlülükleri ihlal etmemesi ?art?d?r.Bu yükümlülüklerden kas?t Türkiye’nin taraf oldu?u çe?itli insan haklar? sözle?meleridir.Üçüncüsü 15.maddenin 2.f?kras? sava? seferberlik ve s?k?yönetim durumlar? ile ola?anüstü hallerde dahi hiçbir ?ekilde durdurulamayacak ve ihlal edilemeyecek baz? temel hak ve hürriyetlerden olu?an bir çekirdek alan yaratmaktad?r. Bu 3 güvence AY.mahkemesine 15 maddede an?lan ola?anüstü durumlarda da hayli etkin bir anayasaya uygunluk denetimi yapma imkan?n? tan?maktad?r.Ne yaz?k ki ola?anüstü hallerde s?k?yönetim ve sava? hallerinde ç?kar?lan KHK’lerin Anayasaya ayk?r?l??? iddias?yla Anayasa Mahkemesine dava aç?lamamas? (mad.148) bu güvencelerin pratik de?erini azaltmaktad?r.
VII)Hukuk Devleti:
1-Kavramnayasam?z?n 2.maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri aras?nda say?lan Hukuk Devleti ilkesi en k?sa tan?m?yla vatanda?lar?n hukuki güvenlik içinde bulunduklar? Devletin eylem ve i?lemlerinin hukuk kurallar?na ba?l? oldu?u bir sistemi anlat?r.Hukuk dilinde “hukuk devleti” deyimi devletin hukuk kurallar?yla ba?l? say?lmad??? “polis devleti” kavram?n?n kar??t? olarak kullan?lmaktad?r.Bu ilke her ?eyden önce devletin i?lemlerinin hukuk kurallar?na ba?l?l???n? ifade eder.Hukuk kurallar?na ba?l?l??? sa?layacak mekanizma ise devletin eylem ve i?lemlerinin yarg? denetimi alt?nda bulunmas?d?r.Hukuk devleti denince ilk olarak yürütmenin hukuka ba?l?l??? ve yürütme i?lemlerinin yarg? denetimi alt?nda bulunmas? akla gelmektedir.
2-Yürütme ??lemlerinin Yarg?sal Denetimi:Yürütme organ?n?n yarg?sal denetimi konusunda iki sistem vard?r.Bunlardan birincisi söz konusu denetimi yerel yarg? organlar?na b?rakan ve özellikle Anglo-Sakson ülkelerinde uygulanan “adli idare” veya “yarg? birli?i” sistemidir.Bu sistemde bir tek yarg? organ? vard?r ve devletle fert aras?ndaki uyu?mazl?klar t?pk? fertler aras?ndaki uyu?mazl?klar gibi bu yarg? organ?nca yani genel mahkemelerce çözülür.?kinci sistem ise yürütmenin eylem ve i?lemlerinde do?an uyu?mazl?klar?n çözümünü genel mahkemelere de?il özel birtak?m yarg? kurulu?lar?na yani idare mahkemelerine b?rak?r. “?dari yarg?” ad? verilen bu sistem Fransa’da do?mu? ve oradan di?er Kara Avrupas? ülkelerine yay?lm??t?r.Türkiye’de de 100 y?l? a?k?n bir süredir kullan?lan sistem budur.Anayasa mad.155’e göre Türkiye’de idari yarg? sisteminin en üst mercii Dan??tay’d?r. 155.maddeden ‘de anla??labilece?i gibi Dan??tay’?n idari yarg? görevinin yan?nda merkezi idarenin dan??ma organ? olma fonksiyonu da vard?r.Dan??tay idari davalar?n bir k?sm?nda ilk ve son inceleme mercii;bir k?sm?nda ise son inceleme (temyiz ) merciidir.Hukuk devleti ilkesi gerek adli idare gerek idari yarg? sistemleriyle ba?da?abilir.Hukuk devleti bak?m?ndan önemli olan nokta yürütmenin eylem ve i?lemlerinin ba??ms?z yarg? organlar?nca denetlenip denetlenememesidir.Bu denetim sa?land?ktan sonra denetimi yapan mahkemenin genel mahkeme ya da idari mahkemesi olu?u hukuk devleti aç?s?ndan önem ta??maz..Buna kar??l?k yine denetim sistemi ne olursa olsun e?er yürütmenin bir k?s?m eylem ve i?lemleri çe?itli yollarla yarg? denetimi d???nda b?rak?labiliyorsa hukuk devleti ilkesinin zedelenmi? oldu?u kan?s?na var?labilir.24 Anayasas? döneminde Dan??tay bir k?s?m yürütme i?lemlerini siyasal nitelikli görerek bunlardan do?an uyu?mazl?klara bakmay? reddediyordu.Hükümet tasarrufu ad? verilen ve idari yarg? organ?n?n bir oto-limitasyonuna dayanan bu i?lem kategorisinin yan? s?ra özellikle 1950-60 y?llar? aras?nda ç?kar?lan baz? kanunlar bir k?s?m idari i?lemler hakk?nda yarg? yoluna ba?vurulmas?n? yasaklam??,yani yarg? denetimi imkan?n? kanunla ortadan kald?rm??t?r.61 Anayasas?n?n 114.maddesi idarenin hiçbir eylem ve i?lemi hiçbir halde yarg? mercilerinin denetimi d???nda b?rak?lamaz hükmünü getirmek suretiyle hukuk devletini sarsan bu tip uygulamalara son vermi? oldu.Bu hüküm bir yandan yasama di?er yandan da yürütme organlar?na direktif verir nitelikte idi.Yasama organ?na hitap eden yönüyle idari yarg? yolunu kapatacak kanunlar?n ç?kar?lmas?n? yasakl?yor;idari yarg?ya h,tap eden yönü ile de bu mahkemelerin bir k?s?m idari i?lemlerden do?an uyu?mazl?klar? kendi görev alanlar? d???nda görerek bunlara bakmaktan kaç?nmas?n? yasakl?yordu.Bu ba?lamda 1961 Anayasas?n?n 114.maddesi hukuk devleti bak?m?ndan çok önemli bir a?ama sa?lam??t?r.
Bu hüküm 1982 anayasas?n?n 125mad.1.f?kras?nda aynen korunmu?tur.Ne var ki 1982 anayasas?n?n kendisi (mad.125/2) bu kurala iki istisna getirmi?tir.Buna göre cumhurba?kan?n?n tek ba??na yapaca?? i?lemler ile Yüksek Askeri ?ura ‘n?n kararlar? yarg? denetimi d???ndad?r.Cumhurba?kan?’n?n devlet ba?kan? s?fat?yla yapaca?? i?lemler idari i?lem olmayaca?? için bunlar?n yarg? denetimi d???nda b?rak?lmas?n?n hukuk devleti ilkesi aç?s?ndan bir çeli?kisi söz konusu de?ildir buna kar??l?k hukuki nitelikleri itibariyle tam anlam?yla idari i?lemler olan yüksek askeri ?ura kararlar?n?n yarg? denetimi d???nda b?rak?lmas?n? hukuk devleti aç?s?ndan hakl? bulmak mümkün de?ildir.1982 Anayasas?n?n 125.maddesi 1961 Anayasas?n?n de?i?ik 114.maddesine benzer olarak idari yarg? denetiminin niteli?i ve s?n?rlar? ile ilgili baz? hükümler getirmektedir.Maddenin 4.f?kras?na göre “yarg? yetkisi idari eylem ve i?lemlerinin hukuka uygunlu?unun denetimi ile s?n?rl?d?r.Yürütme görevinin kanunda gösterilen ?ekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini k?s?tlayacak,idari eylem i?lem niteli?inde veya takdir yetkisini kald?racak biçimde yarg? karar? verilemez.1982 Anayasas? 125.maddesi (f5/6) 1961 Anayasas?nda yer almam?? olan “yürütmenin durdurulmas?” konusunu düzenlemektedir.Be?inci f?kraya göre “?dari i?lemin uygulanmas? halinde telafisi güç veya imkans?z zararlar?n do?mas? ve idari i?lemin aç?kça hukuka ayk?r? olmas? ?artlar?n?n birlikte gerçekle?mesi durumunda gerekçe gösterilerek yürütmenin durdurulmas?na karar verilebilir.Buna kar??l?k 6.f?kradan ola?anüstü hallerde s?k?yönetim seferberlik ve sava? halinde ayr?ca milli güvenlik kamu düzeni ve genel sa?l?k nedenleri ile kanunun yürütmenin durdurulmas? karar?n?n verilmesini s?n?rlayabilece?i anla??lmaktad?r.?u halde f?krada sözü edilen durumlarda idari i?lemlerin uygulanmas? halinde telafisi güç veya imkans?z zararlar do?acak olsa ve idari i?lem aç?kça hukuka ayk?r? bulunsa bile,idari yarg?n?n yürütmeyi durdurma karar? verme yetkisi kanunla s?n?rlanabilecektir ki bunu hukuk devleti ilkesiyle ba?da?t?rmak güçtür
3-Yasama ??lemlerinin Yarg?sal Denetimi:Yürütme i?lemlerinin yarg?sal denetimi hukuk devletinin temel ilkelerinden biri olmakla birlikte tek ba??na hukukun üstünlü?ünü ve vatanda?lar?n güvenli?ini sa?lamaya yeterli de?ildir.Çünkü bu denetim nihayet yürütme i?lemlerinin kanunlara olan uygunlu?unu denetleyecektir.Oysa kanunlar?n kendisi anayasaya ayk?r? olmas? durumunda vatanda?lar?n anayasal haklar?n?n çi?nenmesini engelleyemeyecektir.Hukuk devletinin tam olarak gerçekle?mi? say?labilmesi için sadece yürütme i?lemlerinin kanunlara uygunlu?u de?il yasama i?lemlerinin de Anayasaya uygunlu?u yarg? organlar?nca denetlenmelidir.
4-Yarg? Ba??ms?zl???:Hukuk devletinin en önemli unsurlar?ndan biri de “yarg? ba??ms?zl???d?r”.Gerçekten de yasama ve yürütme organlar?n? denetleyecek olan organlar yasama ve yürütme kar??s?nda tam ba??ms?zl??a sahip de?illerse yarg? denetiminde beklenen yararlar büyük ölçüde ortadan kalkm?? olur.Yarg? ba??ms?zl???n?n tam olarak güvence alt?na al?nmam?? oldu?u sistemlerde gerçek anlamda tam olarak bir hukuk devletinden söz etmeye imkan yoktur.
5-Kanuni Hakim Güvencesi:1961 Anayasas?n?n ilk metninde bu güvence madde 32’de “Tabii Yarg? Yolu” ba?l??? alt?nda düzenlenmi?ti.Sözü geçen madde 1971 de?i?iklikleriyle de?i?tirilmi? ve halen yürürlükte olan 1982 anayasas?ndaki ifadede de kullan?lan ifade kabul edilmi?tir.Buna göre hiç kimse tabi oldu?u mahkemeden ba?ka bir mercii önüne ç?kar?lamaz.Tabii yarg? ilkesi uyu?mazl??? yarg?layacak olan mahkemenin o uyu?mazl???n do?mas?ndan önce kanunen belli olmas?d?r.1971 tarihli S?k?yönetim kanununda bu ilkeye uygunlu?u ?üpheli görülebilecek birtak?m hükümlerin varl??? maddenin 1971 anayasa de?i?ikli?i s?ras?nda de?i?tirilmesine yol açm??t?r.Bu kanuna göre s?k?yönetim ilan edilen yerlere bu s?k?yönetime neden olan olaylara ili?kin suçlar? s?k?yönetim ilan?ndan en çok 3 ay öncesine kadar yarg?layabilmekteydi.Görülüyor ki bu durumlarda bir ceza davas? suçun i?lendi?i anlarda mevcut olmayan ve kurulup kurulmayaca?? bilinmeyen bir mahkeme taraf?ndan görülmektedir.61’deki tabii kelimesi yerine kanuni laf?n?n getirilmesinin sebebi kanunun lafzen yorumland???nda hukuk devleti ilkesiyle çeli?miyor olmas?d?r.Fakat öz itibariyle yine de tabii yarg? ilkesi hukuk devletinin ayr?lmaz bir parças? oldu?u için bu çeli?kili bir mevzuudur.Bunun çözümü de 143.maddenin son f?kras?nda öngörülmü?tür.Buna göre s?k?yönetim ilan edilen yerlerdeki DGM’ler S?k?yönetim Mahkemelerine dönü?türülebilir.Böylece yarg?lama yap?lacak mahkemelerin sonradan kurulmam?? olmas? sa?lanarak bu ilkeye uyum sa?lanm??t?r.
6-Ceza Sorumlulu?u ?lkelerinayasam?z?n 38.maddesi hukuk devletinin suç ve cezalara ili?kin baz? unsurlar?n? saymaktad?r.
7-Hukukun Genel ?lkelerine Ba?l?l?k:61 ve 82 anayasalar? “hukukun genel ilkeleri”’nden do?rudan do?ruya söz etmemi? olmakla birlikte 61-132 ve 82-138 maddeleri bu ilkelerin hakim taraf?ndan bir hukuk kayna?? olarak kullan?labilece?ini ima etmi?lerdir.Hukukun genel ilkelerinin tam ve herkesçe kabul edilebilecek bir tan?m?n? yapmak kolay olmamakla birlikte bu konuda pozitif bir temel olarak Milletleraras? Adalet Divan? Statüsünün 38.maddesinden yararlan?labilir.Bu madde uygar milletlerce tan?nm?? genel hukuk ilkelerini milletler aras? hukukun kaynaklar? aras?nda saym??t?r.AY mahkememizde muhtemelen bu tan?mdan esinlenerek hukukun genel ilkelerini “hukukun bilinen ve tüm uygar ülkelerin benimseyip uydu?u ilkeler” olarak tan?mlam??t?r.Rousseau hukukun genel ilkelerini bir bölümü sadece milletler aras? hukuka özgü olmak bir bölümü de milletleraras? hukuk ve milli hukuk düzenlerinde ortak olmak üzere iki kategoriye ay?rm??t?r.Rousseau’ya göre iki hukuk düzeninde ortak olan ilkeler ?unlard?rhde vefa ,hakk?n kötüye kullan?lmamas?, kazan?lm?? haklara sayg?,sebepsiz zenginle?me,gecikme faizi,verilen zarar?n tazmini,kesin hükme sayg?.Bunlara kimsenin sahip oldu?u haklardan fazlas?n? devredememesi kimsenin kendi davas?nda hakim olamamas? mücbir sebep ve di?er baz? ilkeler de eklenebilir.AY mahkemesinin 82 anayasas? döneminde verdi?i kararlarda dayand??? baz? genel hukuk ilkeleri de ?unlard?r:?yi niyet ahde vefa kazan?lm?? haklara sayg? kanunlar?n geriye yürümezli?i kesin hükme sayg? devlete (ve kanunlar?na) güven özel kural genel kural çat??mas?nda özel kural?n uygulanmas?.
VIII-Sosyal Devlet:
1-Sosyal Devletin Anlam?:
20.yy.’da Bat? demokrasilerinde ortaya ç?km?? olan sosyal devlet veya refah devleti kavram? devletin sosyal bar??? ve sosyal adaleti sa?lamak amac?yla sosyal ve ekonomik hayata aktif müdahalesini me?ru ve gerekli gören bir kavram? ifade eder.Sosyal devlet bu anlamda geçen yüzy?l?n “jandarma devlet” anlay???ndan ayr?l?r.Liberal felsefeden esinlenen jandarma devlet anlay??? devletin görevlerini d??a kar?? savunmay? ve yurt içinde düzen ve güvenli?i sa?lamaktan ibaret görmekte özellikle devletin ekonomik hayata müdahalesini sadece gereksiz de?il ayn? zamanda ekonominin do?al kanunlar?n?n i?leyi?ini bozaca??n? savundu?u için zararl? görmekteydi.Sosyal devlet devletin sosyal ve ekonomik hayata müdahalesi yoluyla s?n?f çat??malar?n? yumu?atan ve milli bütünle?meyi sa?lamaya çal??an bir devlet anlay???d?r.1982 anayasas?n?n 35.maddesi mülkiyet ve miras haklar?n? 48.maddesi de çal??ma sözle?me ve özel te?ebbüs kurma hürriyetlerini tan?maktad?r.Bu maddede görünmektedir ki özel te?ebbüslerin serbestçe kurulabilmesine hatta devletin bunlar?n güvenlik ve istikrar içinde çal??mas?n? sa?layacak tedbirler almakla yükümlü olmas?na kar??l?k,devlet özel te?ebbüslerin “milli ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürümesini” sa?lamakla da yükümlüdür.Di?er bir deyimle özel te?ebbüs hürriyetine bu amaçlarla baz? s?n?rlamalar getirilebilir.Sosyal devlette mülkiyet haklarla birlikte ödev ve yükümlülükleri de içeren bir statüdür.Nitekim mülkiyet ve miras haklar?n? tan?yan 35.maddenin 2. ve 3. f?kralar? 61 anayasas?n?n 36.maddesine paralel olarak bu haklar?n kamu yarar? amac?yla kanunla s?n?rlanabilece?ini ve mülkiyet hakk?n?n kullan?lmas?n?n toplum yarar?na ayk?r? olamayaca??n? belirtmi?tir.
Sosyal devletin hürriyet anlay??? da klasik liberal devletin hürriyetleri sadece birer negatif statü hakk? yani ki?iye devlet kar??s?nda özerk bir alan tan?yan ve devlete o alana girmeme yükümlülü?ünü yükleyen anlay???ndan farkl?d?r.Sosyal devlet devlete kar?? korunan hürriyetlerin yan?nda hürle?tirme kavram?na da yer verir.1982 anayasas? 61 anayasas?na paralel olarak devlete “ki?inin temel hak ve hürriyetlerini sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle ba?da?mayacak ?ekilde s?n?rlayan siyasal ekonomik ve sosyal engelleri kald?rmaya insan?n maddi ve manevi varl???n?n geli?mesi için gerekli ?artlar? haz?rlamaya çal??mak” ödevini vermi?tir.Sosyal devlet bunu gerçekle?tirmeye çal???rken elbette mutlak bir sosyal ve ekonomik e?itlik anlay???yla de?il “nisbi” bir f?rsat e?itli?i anlay???yla hareket eder.F?rsat e?itli?i kavram?n?n Anayasam?zdaki somut bir yans?mas? 42.maddeye göre Devletin,maddi imkanlardan yoksun ba?ar?l? ö?rencilerin ö?renim hayatlar?n? sürdürmeleri için onlara burs veya çe?itli imkanlar sa?lamas? ödevidir.
2-Devletin Ekonomik Hayata Müdahalesinin Ölçüsü:
1961 anayasas?nda devletin ekonomik ve sosyal hayata müdahalesinin ilkelerini belirleyen genel bir hüküm yer alm??t?.41.madde iktisadi ve sosyal hayat?n “adalete tam çal??ma esas?na ve herkes için insan hayat?na yara??r bir ya?ay?? seviyesi sa?lanmas?” amac?na göre düzenlenece?ini belirtmekte ve yat?r?mlar? “toplum hayat?n?n gerektirdi?i önceliklere” yöneltmeyi devletin ödevi olarak görmekteydi.82 anayasas? devletin ekonomik hayata müdahalesiyle ilgili böyle genel bir hükme yer vermemi? olmas?yla birlikte devlet müdahalesine ili?kin hükümler anayasan?n çe?itli maddelerine serpi?tirilmi? bulunmaktayd?.Bu serpi?tirilmi? müdahale hükümlerine ra?men Anayasam?zdaki sosyal devlet anlay???n?n siyasal iktidarlara belli bir ekonomik politika modelini empoze etmedi?i aç?kt?r.Anayasa aç?s?ndan söylenebilecek olan ?ey bu anayasa ile ne saf liberal ne saf devletçi ekonomi modelinin uygulanmas?n?n mümkün oldu?udur.Bu çok geni? çerçeve içerisinde siyasal iktidarlar?n ekonomik politikay? kendi siyasal tercih ve önceliklerine göre yönlendirebilecekleri do?al oldu?u gibi demokratik rejimin gereklerine de uygundur.E?er 82 anayasas?nda bir dereceye kadar bir ekonomik politika tercihi varsa bunun sosyal piyasa ekonomisi olarak adland?r?lmas? do?ru olur.Bilindi?i gibi bu kavram piyasa ekonomisinin i?leyi?inden do?abilecek baz? aksakl?klar?n tekelle?meleri önlemek serbest rekabet ilkesine i?lerlik kazand?rmak piyasada egemen olan gücün kötüye kullan?lmamas?n? sa?lamak ve tüketiciyi korumak amaçlar?yla devlet taraf?ndan yap?lacak müdahale ve düzenlemelerle giderilmesini öngörmektedir.
3-Sosyal Devletin Hukuki Yöntemleri:
a-Herkese ?nsan Haysiyetine yak???r bir hayat sa?lamaya yönelik tedbirlerosyal devletin temel amaçlar?ndan birinin herkese insan haysiyetine yara??r asgari bir hayat düzeyi sa?lamak oldu?una ?üphe yoktur.Bunun yollar? aras?nda herkese çal??ma imkan?n?n sa?lanmas? çal??an herkese insanca ya?ayabilmesini mümkün k?lacak adaletli bir ücret ödenmesi ve çal??amayacak durumda olanlar?n da çe?itli sosyal güvenlik tedbirleri ile korunmas? yer almaktad?r.Bunlar anayasan?n 49-55-60-61. maddelerinde düzenlenmi?tir.?üphesiz insan haysiyetine yak???r bir asgari hayat düzeyinin sa?lanmas? sadece bu tedbirlerle gerçekle?emez.?nsan haysiyetine yak???r bir hayat insan haysiyetine yak???r bir konutta sa?l?k içinde ya?ama ihtiyac?n?n ve asgari kültürel ihtiyaçlar?n tatminini de içine al?r.Bunlar da anayasan?n 56-57-42.maddelerinde düzenlenmi?tir.
b-Vergi adaleti:Ça?da? sosyal devlette gelir ve servet e?itsizliklerini azaltmada en önemli rolü vergi politikas? oynamaktad?r.Bu politika anayasam?z?n 73.maddesinde aç?klanm??t?r.Vergi hukukunda “artan oranda (müterakki) vergi” denilen ve Türk gelir vergisi sisteminde de kabul edilmi? olan vergilendirme sistemi yüksek gelir tabakalar?ndan yüksek oranda ,dü?ük gelir tabakalar?ndan ise dü?ük oranda vergi al?nmas? suretiyle gelir e?itsizliklerinin azalt?lmas? amac?n? ta??r.
c-Kamula?t?rma ve Devletle?tirme:Kam? hizmetlerini yürütebilmek için gerekli olan özel mülkiyet alt?ndaki bir ta??nmaz?n sahibinin iste?ine bak?lmaks?z?n kamu mülkiyetine geçirilmesi i?lemine kamula?t?rma denir.Konu anayasam?z?n 46. maddesinde düzenlenmi?tir.Anayasada özel bir rejime tabi tutulan sosyal amaçl? kamula?t?rmalar,sosyal devletin bir yöntemi olarak kabul edilir.Kamula?t?rman?n usulü 63/3 maddede düzenlenmi?tir.Kamula?t?rman?n genelde sosyal devlet ilkesi ile ilgili olmamas?na kar??n anayasan?n 17.maddesinde düzenlenen devletle?tirme tipik bir sosyal devlet arac?d?r.Bu hükme göre kamu hizmeti niteli?i ta??yan özel te?ebbüsler kamu yarar?n?n zorunlu k?ld??? hallerde devletle?tirilebilir.Devletle?tirme gerçek kar??l??? üzerinden yap?l?r.Gerçek kar??l???n?n hesaplanmas? ve usulü kanunla düzenlenir.Görülmektedir ki; kamula?t?rma i?leminin konusu özel mülkiyetteki ta??nmaz mallar oldu?u halde devletle?tirme i?leminin konusu özel te?ebbüslerdir.Devletle?tirme bak?m?nda 61 ve 82 anayasalar? bak?m?ndan önemli bir fark61 anayasas?n?n devletle?tirilen özel te?ebbüsün gerçek kar??l???n?n taksitlendirilebilmesidir.82 anayasas? ise taksitlendirmeyi kald?rarak devletle?tirmeyi zorla?t?rm??t?r.82 anayasas? döneminde devletle?tirme 1984 tarihli 3082 say?l? kanunla düzenlenmi?tir.Bu kanuna göre özel te?ebbüslerin devletle?tirilmesi için ?u ?artlar?n birlikte gerçekle?mesi gerekmektedir:
-Devletle?tirilecek özel te?ebbüsün yapt??? hizmet veya üretimin ülke çap?nda kamu ihtiyac?na hitap etmesi
-Bu hizmet veya üretimin kontrol rekabet ikame veya ba?ka yollardan sa?lanmas? imkan?n?n bulunmamas?
-Hizmet veya üretimin yava?lat?lmas? veya durdurulmas? halinde kamunun büyük zarar görmesi
Devletle?tirme klasik sosyal devletin araçlar?ndan biri olarak kabul edilmekle birlikte özellikle 80’lerden itibaren dünyan?n büyük bölümüne egemen olan serbest piyasa ekonomisinin etkisiyle eski önemini kaybetmi?tir.Onun yerine tam tersine K?T‘lerin özel te?ebbüse devredilmesi yani özelle?tirme Türkiye dahil pek çok ülkede önem kazanm??t?r.
d-Planlamaosyal devletin temel ilkelerinden biri de planlamad?r.Planlama toplumun ekonomik kaynaklar?n?n ekonomik kalk?nmay? sa?lamak amac?yla bilimsel ve ak?lc? biçimde kullan?lmas?n? sa?lar.Gerçekten sosyal devlet anlay??? devletin sosyal ve ekonomik hayata müdahalesini öngördü?üne göre bu müdahalenin sistemli,tutarl? ,ak?lc? ve bilimsel bir biçimde yap?lmas? gerekir.Bunu sa?layacak araç da planlamad?r.Bu konu anayasan?n 166.maddesinde düzenlenmi?tir.Bu hüküm 61 anayasas?n?n planlanmaya ili?kin olan41 ve 129.maddelerinden baz? yönlerden ayr?ld??? görülmektedir.61 anayasas?nda planlamay? yapacak olan devlet organ? Devlet Planlama Te?kilat? olarak belirtildi?i halde 82 anayasas? bu organ? ismen zikretmemi?tir.Daha önemlisi 82 anayasas?na göre planlaman?n amaçlar? 61 anayasas?ndakinde hayli farkl?d?r.61 anayasas? planlaman?n araçlar? aras?nda ekonomik kalk?nma hedefi kadar sosyal devlet anlay???n?n gere?i olan sosyal önceliklere de a??rl?k vermi?tir.Buna kar??l?k 82 anayasas?n?n daha çok milli tasarrufu ve üretimi artt?rmak,fiyatlarda istikrar ve d?? ödemelerde denge sa?lamak,yat?r?m ve istihdam? geli?tirmek gibi salt ekonomik amaçlar? vurgulad??? görülmektedir.Di?er bir deyimle 1982 anayasas?n?n planlama anlay??? liberal bir ekonomik politika ile daha kolay ba?da?abilecek niteliktedir.
e-Sosyal Haklarosyal haklar sosyal devletin en önemli unsurlar?ndan birini olu?turur.Sosyal haklar? amaçlar?na göre ay?rt etmek mümkündür.Sosyal haklar ister olumlu ister olumsuz edim gerektirsinler,ister toplu ister bireysel olarak kullan?labilsinler,sosyal adaleti sa?lamaya,sosyal e?itsizlikleri azaltmaya,toplum içinde ekonomik bak?mdan zay?f olan s?n?f ve gruplar? korumaya yönelik haklard?r.82 anayasas?n?n “Sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler” ba?l???n? ta??yan 2.k?s?m 3.bölümünde de bu anlamdaki sosyal haklarla,çal??ma ve sözle?me hürriyeti,i?verenlerin sendika kurma hakk?,lokavt hakk? gibi ekonomik bak?mdan zay?f olanlar?n korunmas? amac?n? gütmeyen “ekonomik haklar” bir arada yer alm??t?r.Dar anlamdaki sosyal haklar?n içine de bir bölümü devletin olumsuz edimini gerektiren (sendika,grev) bir bölümü ise olumlu edime ihtiyaç gösteren (e?itim,sa?l?k) haklar girer.Baz? temel haklar ise baz? yönleri ile sosyal hak baz? yönleri ile de klasik hak olmas? mümkündür.(E?itim ö?retim hakk? mad.42)
IX-E?itlik:
E?itlik ilkesi 1982 anayasas?n?n 10.maddesinde düzenlenmi?tir.E?itlik ilkesinin bu ilkeden yararlananlar aç?s?ndan bir temel hak yani e?it i?lem görmeyi yada ayr?m gözetilmemesini isteme hakk?n? do?urdu?u ku?kusuzdur.Ancak e?itlik ayn? zamanda muhataplar? yani devlet organlar? ve idare makamlar? aç?s?ndan da anayasal bir buyruk devlet yönetimine egemen bir ilkedir.61 anayasas?n?n e?itlik ilkesine “temel haklar ve ödevler” k?sm?nda (mad.12) yer verilmi? olmas?na kar??l?k 82 anayasas? bu ilkeyi “genel esaslar” k?sm?nda düzenlemi? olmas? da e?itli?in temel bir devlet yönetimi ilkesi olarak dü?ünülmesi gerekti?i görü?üne güç katar.Genel anlamda e?itlik ilkesi ise ?ekli hukuki e?itlik ve maddi hukuki e?itlik olarak ikiye ayr?l?r.?ekli hukuki e?itlikten kastedilen kanunlar?n genel ve soyut nitelik ta??mas? yani kapsad??? herkese e?it olarak uygulanmas?d?r.Maddi hukuki e?itlik ?ekli e?itli?in ötesinde ayn? durumda bulunanlar için haklarda ve ödevlerde yararlarda ve yükümlülüklerde yetkilerde ve sorumluluklarda f?rsatlarda ve hizmetlerde e?it davranma zorunlulu?unu içerir.Türk AY mahkemesi kanunlardaki s?n?fland?rman?n e?itlik ilkesine ayk?r? olup olmad???n? denetlerken “hakl? neden” kriterine dayanmaktad?r.Mesela kanun önünde e?itlik ilkesi “tüm yurtta?lar?n her yönden mutlaka,her zaman ayn? tutulmalar? zorunlulu?unu içermez.Birtak?m yurtta?lar?n ba?ka kurallara ba?l? tutulmalar? hakl? bir nedene dayanmakta ise böyle bir durumda kanun önünde e?itlik ilkesine uyulmad???ndan söz edilemez.
kaynak:frmpaylas.com
I)Cumhuriyetçilik: (1921 anayasas?ndaki 1923 de?i?iklikleri ile anayasaya girdi).
Devlet ?ekli olarak Cumhuriyet egemenli?in ki?i ya da zümreye de?il toplumun tümüne ait olan bir devleti ifade eder.Egemenli?e göre hareket edilir.Devlet organlar? seçimle belirlenir.
Hükümet ?ekli olarak ba?ta devlet ba?kan? olmak üzere temel organlar?n seçim ilkesi ile kurulmu? oldu?u olu?umunda veraset ilkesinin olmad??? bir hükümet sistemidir.
Cumhuriyet ile monar?inin aras?ndaki temel fark cumhuriyetin “vatanda?l?k” monar?inin ise “uyrukluk(tabiyet)” kavramlar?na dayanmas?d?r.Monar?ide monark?n ?ahs? kutsal ve sorumsuzdur.Cumhuriyet ise toplumun ortak iradelerinin ürünüdür.Herkes e?ittir.Devlet organlar? ve idare makamlar? bütün i?lemlerinde kanun önünde e?itlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundad?r.
II)Ba?lang?ç ?lkeleri,toplumun huzuru,milli dayan??ma ve adalet:
Her iki anayasada da “Anayasan?n dayand??? temel görü? ve ilkeleri belirten ba?lang?ç k?sm?”n? anayasa metnine dahil saym??t?r.Uygulanabilir hukuk normlar? ç?karmak kolay de?ildir fakat normlar?n uygulanmas? aç?s?ndan katk?s? söz konusu olabilir.
Anayasa mahkemesi anayasaya uygunluk denetimi yaparken ba?lang?ç ifadelerini destek ölçü norm olarak kullan?r.Esas ölçü norm olarak da bu ilkelerin maddelerdeki somut haklini kullanmas? gerekir.AY.mahk. 1961 anayasas? döneminde hiçbir ba?lang?ç ilkesini destek ölçü norm olarak kullanmad??? halde 1982 anayasas? döneminde birçok karar?n gerekçesi ba?lang?ca dayand?r?l?r.Bunun yap?lmas?n?n bir yerindelik denetimi olarak alg?layabiliriz.
III)Atatürk Milliyetçili?ine Ba?l?l?k:
1982 anayasas?n?n seleflerinde ba?ka kavramlar vard?r.1924 anayasas?nda 1937’de yap?lan de?i?ikliklerle yer verilen kavram milliyetçilik.1961 anayasas?nda ise milli devlet kavram? görülür.1982 anayasas?nda ise Atatürk milliyetçili?ine ba?l?l?k kavram? vard?r.Bunlar?n sebebi bu hükmün yanl?? yorumlanmas?na mahal vermemektir.
Atatürk milliyetçili?i ak?lc? ça?da?,medeni ileriye dönük demokratik toplay?c? insani bar??ç?d?r.Bu milliyetçilik milliyetçili?i reddeden ak?mlara kar?? oldu?u gibi ?rkç?l??a ve ?ovenizme de kar??d?r.
1961 anayasas?nda milliyetçilik denmesinin sebebi demokrasi mekanizmalar? kullan?larak totaliter rejim kurulmas?n? engellemek.
IV)Laiklik:
?ki unsurla aç?klan?r:
-Din hürriyeti
Laik bir devletin aç?kça ya da z?mnen bir dini olamaz.Laikli?in bir di?er unsuru ise çe?itli dinlerin mensuplar? aras?nda kanun önünde ayr?l?k yapmamas? hepsine e?it i?lem yapmas?d?r.
Laik bir devlette din kurumlar? devlet fonksiyonlar?na giremeyece?i gibi devlet kurumlar? da din fonksiyonlar?n? ifa edemez.
Diyanet ??lerinin Kurulma Sebepleri:
-Camilerin özerkli?e sahip olmamas?
-?slam’?n ihtiyaçlar? yüzünden din adamlar?n?n belli bir statüye sahip olmalar? ve bu insanlar?n devlete kar?? ayaklanmamalar? için.
Din Hürriyeti: (1) Vicdan Hürriyeti: (mutlak) Herkesin diledi?i dini
Veya hiçbir dini benimsememesi
(AY.mad.24 1/3)
(2) ?badet Hürriyeti: (s?n?rl?) Ki?inin inand??? dinin
gerektirdi?i ibadet ayin ve
törenleri serbestçe yapabilmesidir.
Din Ve Devlet ??lerinin Ayr?l???:
(1)Resmi bir devletin dinin olmamas?
(2)Devletin bütün din mensuplar?na e?it davranmas?.
(3)Din kurumlar? ile devlet kurumlar?n?n ayr? olmas?.
(4)Devlet yönetiminin din kurallar?ndan etkilenmemesi.
a)Devlet yönetiminin din kurallar?na uygun olma
?art?n?n aranmamas?.
b)Devlet yönetiminde din kurallar?ndan
esinlenilmemesi.
-Devlet Yönetiminde Din kurallar?ndan Etkilenilmemesi:
1876 Kanun-i Esasi’ye göre padi?ah?n görevlerinden biri ahkam-? ?eri’i’nin uygulanmas?d?r.Meclis-i Ayan?n görevlerinden biri meclis-i mebusan taraf?ndan kabul edilen kanunlar?n ?slam’a uygun olarak denetlenmesidir. Laiklikte hukuk kurallar? ve devlet i?lemleri herhangi bir dinin kurallar?na uygunlu?u denetlenmez ve hukuk kurallar?nda din esaslar?ndan esinlenilmez buna göre hareket edilmez.
V) Demokratik Devlet:
1961 anayasas?nda “?nsan haklar?na sayg?l? devlet” ibaresi yerine 1982 anayasas?nda “insan haklar?na sayg?l?” ibaresi gelmi?tir.Kimi yazarlara göre dayanan ibaresi daha kuvvetli sayg?l? ise her zaman k?s?tlanabilir anlam? içeriyordu.Lafzen bak?ld???nda 1.’de vurgu var fakat öz itibariyle ve hukuki olarak ikisi de ayn? ve insan haklar?n? temel alan özelli?e dayan?r.
?nsan haklar?na sayg?l? demokratik devlet ;liberal hürriyetçi bat?c? demokrasi denen kavramlard?r.
Unsurlar?:
-Ba?l?ca karar organlar?n?n genel oya dayanmas?
-Bu organlar? belirlemek üzere yap?lan seçimlerde en az 2 alternatif olmas?.
-Anayasada temel hak ve hürriyetlere geni? olarak yer verilmesi ve devlet otoritesinin temel haklar kar??s?nda s?n?rland?r?lm?? olmas?.
-Ba?l?ca Karar Organlar?n?n Genel Oya Dayanmas?:
Devlet otoritesinin kayna??n?n dünyevi esaslara dayanmas? yahut egemenlik yetkisinin millete ait oldu?una hükmeden anayasa hükmünün benimsenmesi.Bu kavram Frans?z ihtilali ile do?ar.Fakat uzun süre millet direkt olarak siyasete egemen olmad? ve seçim yapamad?.Ba?l?ca organlar?n seçimi bir zümre taraf?ndan yap?ld?.Bunun sebebi ise millet kavram? ile halk kavram?n?n farkl? olmas?.Millet geçmi?i ve gelece?i kucaklayan bir tüzel ki?i.Milli menfaati en iyi ?ekilde de?erlendirebilecek olan seçkin s?n?ft?.Dolay?s?yla 18.yy. klasik anlay???na göre milletle halk örtü?mezdi.
Türk pozitif hukukunda ise egemenlik yetkisinin halk?n olmas? hükmü ilk defa 1921 anayasas?nda yer ald? böylece gelenekselden moderne geçi? ya?anm??t?r.Saltanat ise fiilen kalkm??t?r.
1924 anayasas?nda 21’de oldu?u gibi egemenli?in millete ait oldu?u ve bu yetkiyi TBMM’nin kullanaca?? belirtilmi?ti.61-4’e göre egemenlik yetkisi Türk Milleti ad?na (yasama yürütme yarg?) bütün anayasal organlar e?it derecede yetkili k?l?nm??t?r.Tüm bu organlar yetkilerini kullan?rken anayasaya riayet etmelidir.24’e göre as?l üstün olan TBMM’dir (yasama)
Genel Oy ?lkesi:Herkesin seçimlere kat?labilmesi ilkesidir.S?n?rl? oy tedricen ortadan kalkm??t?r.1.ve 2.me?rutiyet zamanlar?nda oy hakk? sadece belli serveti olan Osmanl? erkeklerine tan?nd?.1934’den itibaren de kad?nlara da seçme ve seçilme hakk? tan?nd?.1982 anayasas?n?n ilk metninde oy verme hakk? 21 ya? idi.1987’deki anayasa de?i?iklikleri ile bu s?n?r 20 ya?a 1995’te ise 18 ya?a indirildi.Bir ki?inin oy verebilmesi için seçmen kütü?üne kay?tl? olmas? gerekir.
E?it Oy ?lkesi:Herkesin tek oy hakk?na sahip olmas?d?r.Önceden aile reislerine servet düzeylerine göre birden fazla oy hakk? tan?nm??t?r.Fakat ?u anda böyle bir uygulama kalmam??t?r.
Seçimlerin Serbestli?i
eçmenlerin bask? ya da dayatma alt?nda olmadan kendi hür iradeleri ile seçim yapmalar?d?r.Yap?lan de?i?ikliklerle bu seçim ödev haline gelmi? ve kullan?lmamas? halinde yapt?r?mlar? kanunda düzenlenmi?tir.Oy Gizlili?i:Bireylerin tek ba?lar?na oy kullanabilecekleri bir ortam haz?rlanmas?.
Aç?k say?m-döküm:Oy kullan?m? tamamlan?nca sand?klar?n kamuoyu huzurunda aç?l?p say?lmas?d?r.Bu ilke seçim sonuçlar?na hile ve yolsuzlulu?un kar??mas?n? önlemek içindir.
Seçimlerin tek dereceli olmas?
eçmenlerin do?rudan do?ruya kendi temsilcilerini seçmeleridir.1946’dan beri tek dereceli seçim sistemi uygulanmaktad?r.Seçimlerin yarg? organlar?n?n denetiminde yap?lmas?: Anayasan?n 79.maddesine göre seçimlerin yarg? organlar?n?n genel yönetimi ve denetimine b?rak?lm??t?r.Böylece seçimlere hile ve yolsuzluk kar??mas? engellenmi?tir.1961 anayasas?ndan önce milletvekillerinin seçim tutanaklar?n? kabul etme görevi TBMM’ye aitti.Dolay?s?yla bu tutanaklar?n kabul veya reddinde siyasal dü?ünce önemli rol oynuyordu.1961 ve 1982 anayasalar?nda ise seçimlerin yönetim ve denetimi tarafs?z yarg? organlar?na b?rak?lm??t?r böylece seçimlerin dürüstlü?ü güvence alt?na al?nm??t?r.
Çok Partili Siyasal Hayat:
Seçim serbestli?inin gerçek bir anlam ta??mas? seçmenlerin çe?itli alternatifler aras?ndan serbest bir seçim yapabilmelerine ba?l?d?r.Ça?da? demokratik devlette bu alternatifler ,siyasal partiler taraf?ndan olu?turulur.Modern demokrasi partiler demokrasisidir.Seçmen partiler taraf?ndan kendisine sunulan alternatif siyasal programlar aras?ndan bir seçme yapma imkan?n? bulur ve oy verdi?i parti iktidara geldi?i takdirde söz konusu program?n uygulanaca??na güvenebilir.Partisiz bir toplumda ise buna imkan yoktur.Böyle bir toplumda seçme hürriyetinin varolabilece?i bir an için farz edilse bile seçmen seçti?i temsilcilerin çe?itli kamusal politika sorunlar? kar??s?nda nas?l bir tutum tak?naca??n? önceden bilemez.
Anayasa bu gerçe?i madde 68/2’de belirtmi?tir.82 anayasas? ilk ba?ta parti üyesi olabilme ya??n? 21 de tutarken 95’te yap?lan de?i?ikliklerle bunu 18’e indirgemi?tir.
Partilerin serbestçe faaliyette bulunmalar? kural iken bu istisnas?z olarak kabul edilmemi? ve çe?itli s?n?rlamalar getirilmi?tir.
a)Siyasal Partilerin Amaçlar?na ?li?kin Yasaklar:Bu yasaklar anayasan?n de?i?tirilmi? 68.maddesinde belirtilmi?tir.Ayn? ?ekilde 61 anayasas?n?n 57.maddesinde de yasaklar söz konusu idi.Görülüyor ki 61 ve 82 anayasalar? siyasal parti faaliyetleri konusunda Alman Anayasas?ndan mülhem olarak siyasal alan? anayasa ile s?n?rland?rm??, ba?ka bir deyimle “militan anayasa” ya da “mücadeleci anayasa” anlay???n? benimsemi?tir.Bu anlay???n özü amac? hürriyetçi demokrasiyi ortadan kald?rmak olan ak?mlara me?ru siyasi faaliyet alan?n? kapatmakt?r.
1982 anayasas?n?n de?i?ik 68 maddesindeki yasaklar daha detayl? incelenirse siyasal parti faaliyetleri aç?s?ndan ?u s?n?rlamalar? getirdi?i anla??l?r:
aa)Devletin ülkesi ve milleti ile bütünlü?ü
Devletin milleti ile bölünmezli?i ilkesi de az?nl?k yarat?lmas?n?n önlenmesi bölgecilik ve ?rkç?l?k yasa?? ve e?itlik ilkesinin korunmas? hususlar?n? kapsamaktad?r.
bb)Cumhuriyet ?lkesi:Bu ilke monar?ik partileri yasaklamaktad?r.
cc)Demokratik Devlet Düzeni
Y.madde 68’de yer alan insan haklar? millet egemenli?i ve demokratik devlet ilkeleri insan haklar?na dayanan hürriyetçi çok partili demokrasiyi reddeden ve diktac? partileri yasaklamaktad?r.dd)Laiklik
iyasi partiler devletin sosyal ekonomik siyasi veya hukuki temel düzenini k?smen de olsa din kurallar?na dayand?rma amac?n? güdemezler.Siyasal ç?kar ya da nüfus sa?lamak amac?yla her ne suretle olursa olsun dini veya din duygular?n? yahut dince kutsal say?lan ?eyleri istismar edemez ve kötüye kullanamazlar.ee)S?n?f veya Zümre diktatörlü?ünün yasaklanmas?
iyasi partiler s?n?f veya zümre diktatörlü?ünü veya herhangi bir diktatörlü?ü savunmay? ve yerle?tirmeyi amaçlayamazlar.S?n?f egemenli?i ülke içindeki tek üstün gücün tek bir s?n?f?n elinde toplanmas?n? ve bütün di?er s?n?flar?n egemenli?in kullan?lmas?ndan d??lanmas? demektir.b) Siyasal Partilerin örgütlenme ve çal??malar?na ili?kin yasaklar:
aa)Hakimler ve savc?lar Say??tay dahil yüksek yarg? organlar? mensuplar? kamu kurum ve kurulu?lar?n?n memur statüsündeki görevlileri ile yapt?klar? hizmet bak?m?ndan i?çi niteli?i ta??mayan di?er kamu görevlileri Silahl? Kuvvetler mensuplar? ile yüksek ö?retim öncesi ö?rencileri siyasi partilere üye olamazlar.
bb)Siyasi partilerin faaliyetleri parti içi düzenlemeleri ve çal??malar? demokrasi ilkelerine uygun olur.Bu ilkelerin uygulanmas? kanunla düzenlenir.
cc)Siyasi partiler ticari faaliyetlere giri?emezler.
dd)Siyasi partilerin gelir ve giderleri amaçlar?na uygun olmas? gerekir bu kural?n uygulanmas? kanunla düzenlenir.Denetim Anayasa Mahkemesi’nce yap?l?r.Bu görev yerine getirilirken Say??tay’dan yard?m sa?lar.Denetim sonunda verilen karar kesindir.
ee)Temelli kapat?lan parti bir ba?ka ad alt?nda kurulamaz.
ff)Bir siyasi partinin temelli kapat?lmas?na beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucular? dahil üyeleri AY.Mahk. temelli kapatmaya ili?kin kesin karar?n?n R.G.’de gerekçeli olarak yay?nlanmas?ndan ba?layarak 5 y?l süre ile ba?ka bir partinin kurucusu,üyesi,yöneticisi veya denetleyicisi olamazlar.
gg)Yabanc? devletlerden uluslararas? kurulu?lardan ve Türk uyru?unda olmayan gerçek ve tüzel ki?ilerden maddi yard?m alan siyasi partiler temelli kapat?l?r.
1995’te yap?lan anayasa de?i?iklikleri ile siyasi partilerin örgütlenme ve çal??malar?na ili?kin yasaklar oldukça hafifletilmi?tir.Kald?r?lan yasaklar:
-Siyasi partilerin yurtd???nda te?kilatlan?p faaliyette bulunmalar?
-Kad?n,gençlik kolu ve benzeri yan kurulu?lar meydana getirmeleri
-Vak?f kurmalar?
-Kendi siyasetlerini yürütmek ve güçlendirmek için dernek,sendika vak?f kooperatif ve kamu kurumu niteli?indeki meslek kurulu?lar? ve bunlar?n üst kurulu?lar? ile siyasi i?birli?i ve ili?ki içinde bulunmalar? ve bunlardan maddi yard?m almalar? d?r.
hh) Kapat?lm?? siyasi partilerin isimleri amblemleri rumuzlar? rozetleri ve benzeri i?aretleri ile daha önce kurulmu? Türk Devletlerine ait topluma mal olmu? bayrak amblem ve flamalar siyasi partilerce kullan?lamaz.Ayr?ca siyasi partiler daha önce kapat?lan siyasi partilerin devam? olduklar?n? da beyan edemez ve böyle bir iddiada bulunamazlar.Komünist anar?ist fa?ist teokratik nasyonal sosyalist din dil ?rk mezhep ve bölge adlar?yla veya ayn? anlama gelen adlarla siyasi parti kurulamaz veya parti ad?nda bu kelimeler kullan?lamaz.
ii)Siyasi partiler Anayasan?n ba?lang?ç k?sm?nda yaz?l? sebeplerle Türk Silahl? Kuvvetlerinin milletin ça?r?s?yla gerçekle?tirdi?i 12 Eylül 1980 harekat?na ve Milli Güvenlik konseyinin karar ve icraat?na kar?? bir tutum beyan ve davran??ta bulunamazlar.
Bu yasak hükümlerinden baz?lar? siyasi partilerin serbestçe faaliyette bulunmalar?na ciddi engeller ç?karabilecek niteliktedir.Yasalar?n çoklu?u anayasa koyucuda siyasi partilere kar?? aç?k bir güvensizli?i yans?tmaktad?r.Bu güvensizli?i siyasi partileri demokratik siyasi hayat?n vazgeçilmez unsuru sayan Anayasa ?lkesi ile ba?da?mamaktad?r.
c)Siyasal Partilerin Kapat?lmas?:
Anayasaya göre siyasi partilerin kapat?lmas? Cumhuriyet Ba?savc?s?n?n açaca?? dava üzerine Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara ba?lan?r.Bununla siyasi partilerin kapat?lmas? herhangi bir mahkemeye de?il Anayasan?n üstünlü?ünün koruyucusu ve teminat? olan bir yüksek yarg? organ?na verilmi?tir.Cumhuriyet Ba?savc?l??? siyasal parti kapat?lmas? davas?n? ya re’sen veya Bakanlar Kurulu karar? üzerine Adalet Bakan?n?n istemiyle yahut bir ba?ka siyasal partinin istemi üzerine açar.Cumhuriyet Ba?savc?l??? yeterli delil bulunamad??? kan?s?na var?rsa dava açmaz.Bunun üzerine Adalet Bakan?n?n veya siyasal partinin yaz?l? itiraz hakk? vard?r.?tiraz hakl? görülmezse dava aç?lmaz;hakl? görülürse Cumhuriyet Ba?savc?l??? Anayasa Mahkemesine dava açmakla yükümlüdür.Anayasa 68.maddenin 4.f?kras?ndaki yasaklar?n,do?rudan do?ruya parti tüzü?ü veya program? gibi parti tüzel ki?ili?ini ba?lay?c? bir belgeyle ihlal etmesiyle,di?er yollardan (Mesela bireysel üyelerin faaliyetleri yoluyla) ihlal edilmesi durumlar? aras?nda bir ayr?m yapm??t?r.?kinci durumda partinin kapat?labilmesine karar verilebilmesi için bu eylemlerin bireysel eylemlerden ibaret kalmamas? ve partinin bu nitelikteki eylemlerin i?lendi?i bir “odak haline geldi?inin” tespit edilmesi gerekir.Bireysel parti üyelerinin parti yasaklar?na ayk?r? fiil ve konu?malar?ndan dolay? parti kapatma yolunun harekete geçirebilmesi için ilkin ki?ilerin bu eylemlerden dolay? hüküm giymeleri,daha sonra Cumhuriyet Ba?savc?l???n?n ilgili ki?ilerin partiden kesin olarak ç?kar?lmalar?n? istemesi ve siyasal partinin en geç otuz gün içinde bu istemi yerine getirmemesi gerekiyordu.T.C.K.’nun 141,142.163.maddelerinin 91 y?l?nda yürürlükten kald?r?lmas? nedeniyle parti üyelerinin 103.maddenin 1.f?kras?ndaki yasaklara ayk?r? eylemleri suç olmaktan ç?kar?lm??t?r.Böylece söz konusu partinin eylemlerin i?lendi?i bir mihrak haline gelmesinin saptanmas?nda önemli rol oynayan 103.mad 2.f?kras? geçerlili?ini kaybetmi?tir.
Siyasi partiler kanununda yap?lan de?iklikle 103.madde Anaysa Mahkemesinin karar? ?????nda yeniden düzenlenmi?tir.Buna göre bir siyasi partinin anayasan?n 68./4 f?kras? hükümlerine ayk?r? eylemlerin odak halini olu?turup olu?turmad??? Anayasa Mahkemesince belirlenir.
d) Siyasal Partilere Devlet Yard?m?:
Siyasal partiler sivil toplumla devlet aras?nda köprü olu?turan bu nitelikleri itibariyle de baz? aç?lardan özel hukuk tüzel ki?ilerine baz? aç?lardan da kamu hukuku tüzel ki?ilerine benzeyen kendilerine özgür kurulu?lard?r.Siyasal partilere devlet yard?m? 1961 anayasas?n?n ilk metninde yer almamakla birlikte 1971’de yap?lan anayasa de?i?iklikleri ile Anayasan?n 56.maddesinin son f?kras?na eklenmi?tir.1982 anayasas? siyasal partilere devlet yard?m?ndan bahsetmemi?tir.1984’de bu hüküm getirildi daha sonra 1987 ve 1988 y?llar?nda de?i?iklikler yap?ld?.Bu son iki de?i?iklik partiler aras?nda e?itsizlik yaratt??? gerekçesi ile iptal davas? konusu olmu? ancak Anayasa Mahkemesi bu istemi yerinde bulmam??t?r.?ptal istemine konu olan kanuni düzenlemelerin devlet yard?m?n? tüm partilere e?it olarak da??tmay?p ,sadece bir k?s?m partileri (milletvekili seçimlerinde %19 baraj?n? a?m?? partilerle bu baraj? a?mam?? olmakla birlikte milletvekili genel seçimlerinde toplam geçerli oylar?n %7’sinden fazlas?n? alm?? bulunan partiler) yararland?rmas?n? Anayasadaki e?itlik ilkesine ayk?r? oldu?u iddias?n? da Anayasa mahkemesi yerinde bulmam??t?r.
Anayasada 1995’de gerçekle?tirilen de?i?iklikle siyasi partilere devlet yard?m? konusunda ?u hüküm kabul edilmi?tir.”Siyasal partilere devlet yeteri düzeyde ve hakça yard?m yapar
artilere yap?lacak yard?m?n alacaklar? üye aidat?n?n ve ba???lar?n tabi oldu?u esaslar kanunla düzenlenir.”VI)?nsan Haklar?na Sayg?l? Devlet
1-!982 Anayasas?n?n temel haklar konusundaki yakla??m?:
1961 anayasas?n?n “insan haklar?na dayal?” deyiminin yerine 1982 anayasas? “insan haklar?na sayg?l?” deyimini kullanm??t?r.Bu iki deyim aras?nda bir anlat?m fark? ötesinde temel bir anlam ve yakla??m fark? oldu?unu savunmak güçtür.
1982 anayasas?n?n 12.maddesi 1961 anayasas?n?n 10.maddesindeki formülü benimseyerek “herkes ki?ili?ine ba?l? dokunulmaz devredilemez temel hak ve hürriyetler sahiptir demektedir.Ancak ayn? maddenin 2.f?kras? temel hak ve hürriyetlerin ki?inin topluma ailesine ve di?er ki?ilere kar?? ödev ve sorumluluklar?n? da ihtiva etti?ini belirtmektedir.Öte yandan 1982 anayasas? 1961 anayasas?na paralel olarak hem devlete kar?? ileri sürülebilecek ve korunacak temel hak ve hürriyetler anlay???na hem modern sosyal devletin “hürle?tirme “ anlay???na yer vermi?tir.1982 anayasas?n?n 5.maddesi 61 anayasas?n?n 10.maddesinin 2.f?kras?ndaki hükme tekabül etmektedir.1982 anayasas?n?n 1961 anayasas?na oranla bireyin temel hak ve hürriyetlerine devlet otoritesi kar??s?nda daha güçsüz bir konum verdi?i ku?kusuz olmakla birlikte ilk bak??ta paradoksal olarak 1982 anayasas?n?n temel hak ve hürriyetlerle ilgili maddelerinin yaz?m?nda Türkiye’nin taraf oldu?u milletler aras? insan haklar? sözle?meleri ve özellikle Avrupa ?nsan haklar? Sözle?mesi ile uyum ve paralellik sa?lanmas?na daha büyük çaba gösterilmi? oldu?u göze çarpmaktad?r.
2-Temel Hak ve Hürriyetlerin S?n?rlanmas?:
1982 Anayasas?n?n temel hak ve hürriyetlerin s?n?rlanmas? konusunda kabul etti?i temel kural (mad.13) baz? noktalardan 1961 anayasas?n?n benimsedi?i sisteme (mad.11) benzemekte baz? noktalardan ise ondan ayr?lmaktad?r.Benzer unsurlar s?n?rlaman?n “Anayasan?n sözüne ve ruhuna uygun olmas?” ve “kanunla” yap?lmas?d?r.1961 anayasas? genel olarak her temel hak ve hürriyetin hangi sebeplerle s?n?rlanabilece?ini o hürriyetle ilgili maddede belirtilmi? fakat bunun yan?nda 11.maddenin 2.f?kras?nda “kanun; kamu yarar?, genel ahlak, kamu düzeni ,sosyal adalet ve milli güvenlik gibi sebeplerle de olsa bir hakk?n ve hürriyetin özüne dokunamaz”hükmüne yer vermi?tir.Konunun pratik önemi daha çok dü?ünce hürriyeti gibi Anayasan?n ilgili maddelerinde hiçbir özel s?n?rlama sebebinden söz edilmemi? bulunan hürriyetlerden kaynaklanm??t?r.Gerçekten 11.maddenin 2.f?kras? genel bir s?n?rlama hükmü ise an?lan hürriyetler bu f?kradaki sebeplerle s?n?rlanabilecek aksi halde hiçbir ?ekilde s?n?rlanamayacakt?r.
1982 anayasas?n?n 13.maddesindeki düzenleme bu tart??maya kesin olarak son verme amac?n? güder görünmektedir.Görülüyor ki maddenin son f?kras? genel s?n?rlama sebeplerinin temel hak ve hürriyetlerin tümü için geçerli oldu?unu ifade eder.Dan??ma meclisinin Anayasa tasar?s?nda temel hak ve hürriyetler k?sm?na ili?kin genel gerekçesine göre “temel hak ve hürriyetlerin s?n?rlanmas?na ili?kin sebeplerin bir grubu genel nitelikte yani tüm hak ve hürriyetler için geçerli di?er bir grubu ise özel nitelikte yani o hak ve hürriyete ait hükümde yer almaktad?r.E?er böyle bir hüküm yoksa s?n?rlama genel sebeplere göre yap?l?r.
Böylece 1982 anayasas? 1961 anayasas?n?n hürriyetlerin s?n?rland?r?lmas? konusunda kabul etti?i “kademeli sistem” den uzakla?m??t?r.Bunun sonucu olarak her temel hak ve hürriyet kendisine özgü niteli?ine ve özelliklerine bak?lmaks?z?n 13.maddede gösterilen sebeplerden biri veya birkaç? ile s?n?rland?r?labilecektir.Bir temel hak ve hürriyetin do?rudan do?ruya anayasa taraf?ndan öngörülen s?n?rlar? ayr? bir konudur.Bunlar hakk?n tan?m?nda yer al?r ve onun anayasal s?n?rlar?n? olu?turur.Di?er bir deyimle anayasa hakk? sadece o s?n?rlar içinde tan?m??t?r.Mesela toplant? ve gösteri yürüyü? hakk? sadece onun “silahs?z ve sald?r?s?z” olmas? halinde mevcuttur.
1961 ve 1982 anayasalar?n?n hürriyetlerin s?n?rlanmas? konusunda en önemli fark? asl?nda kanunla s?n?rlama sebeplerinin artt?r?lm?? veya görülebilece?i gibi hakk?n özü kriterinin yerine “demokratik toplum düzeninin gerekleri” kriterine geçilmi? olmas?ndan çok do?rudan do?ruya Anayasadan kaynaklanan bu tür s?n?rlamalar?n 1961 anayasas? ile k?yaslanamayacak kadar çok olmas?d?r.Nihayet belirtmek gerekir ki her hak ve hürriyetin Anayasada belirtilmemi? olsa dahi o hürriyetin niteli?inden do?an ba?ka bir deyimle “e?yan?n tabiat?nda mevcut” olan “objektif s?n?rlar? vard?r.
3-S?n?rlaman?n S?n?rlar?:
Anayasam?z temel hak ve hürriyetlerin ancak Anayasada belirtilen ?artlarla s?n?rlanabilece?ini öngörmü? böylece s?n?rlaman?n da baz? s?n?rlar?n? kabul etmi?tir.
a)S?n?rlama ancak “kanunla” yap?labilir.Bu idarenin düzenleyici i?lemleri ile hürriyetlerin hiçbir ?ekilde s?n?rland?r?lamayaca?? anlam?na da gelmez.
b)S?n?rlama anayasas?n?n “sözüne ve ruhuna uygun olarak yap?l?r.Bu ?art özellikle Anayasan?n temel hak ve hürriyetler için “ek güvenceler” belirtmi? olmas? durumunda önem kazanmaktad?r.Gerçekten anayasa birçok hallerde sadece bir hak ve hürriyeti tan?makla yetinmemi?;ayn? zamanda kanun koyucunun ,o hak veya hürriyeti düzenlerken yapamayaca?? hususlar? da belirtmi?tir.Bunlar kanun koyucuya yönelik yasaklama hükümleridir.Anayasadaki ek güvencelere ayk?r? bir kanuni düzenleme elbette mümkün de?ildir.Ayr?ca s?n?rlaman?n anayasan?n sadece sözüne de?il ruhuna yani anayasan?n bütününe ve ondan ç?kan temel anlama da ayk?r? olmamas? gerekir.
c)Kanuni s?n?rlama ancak Anayasan?n 13.maddesinde gösterilmi? bulunan genel s?n?rlama sebeplerine ve ilgili maddede o hürriyet için öngörülmü? olan özel s?n?rlama sebeplerine dayand?r?labilir.Anayasan?n herhangi bir s?n?rlama sebebinden söz etmeksizin sadece “kanunla s?n?rlanabilir” veya “kanunla düzenlenebilir” deyimlerini kulland??? durumlarda,kanun koyucu s?n?rlamay? ancak genel sebeplere dayand?rarak yapabilir.S?n?rlaman?n sebebe ba?l? olmas? ,bu gene veya özel s?n?rlamalar?n öngörüldükleri amaç d???nda kullan?lmamalar?n? da gerektirir.Mesela kamu düzenini korumak amac?yla getirilmi? olan bir s?n?rlama genel sa?l???n korunmas? amac?yla kullan?lamaz.
d)Ölçülülük ?lkesi:Bu ilke s?n?rlamada ba?vurulan arac?n s?n?rlama amac?n? gerçekle?tirmeye elveri?li olmas?n? bu arac?n s?n?rlama amac? aç?s?ndan gerekli olmas?n? ve araçla amac?n ölçüsüz bir oran içinde bulunmamas?n? ifade eder.Ne 1961 anayasas?n?n 11.maddesinde ne de 1982 anayasas?n?n 13.maddesinde bu ilkeye rastlanmaktad?r.Bununla birlikte 1982 anayasas?n?n temel hak ve hürriyetlerinin kullan?lmas?n?n durdurulmas?n? düzenleyen 15.maddesinde böyle bir kriter bu yoruma var?labilir.Ola?anüstü durumlarda bile temel hak ve hürriyetlerin kullan?lmas?n?n tamamen veya k?smen durdurulmas?na ancak “durumun gerektirdi?i ölçüde” izin verildi?ine göre bunun normal zamanlarda evleviyetle geçerli olmas? gerekir.AY.Mahkemesi de 1961 anayasas? döneminde ald??? baz? kararlarda ad?n? tam olarak koymasa da ölçülülük kriterine dayanm??t?r.1982 Anayasas? döneminde AY.mahkemesi ölçülülük kriterini daha s?k kullanm??t?r.
e)Hakk?n özü ve demokratik toplum düzeninin gerekleri:Temel hak ve hürriyetlerin özünün ne oldu?unu di?er bir deyimle onun içeri?i bütün hürriyetler için genel olarak tan?mlamak mümkün de?ildir.Ancak genel düzeyde ?unu söylemek mümkündür ki bir hak veya hürriyetin özü,onun vazgeçilmez unsuru,dokunuldu?u takdirde söz konusu hürriyeti anlams?z k?lacak asli çekirde?idir.1982 anayasas? hakk?n özü kavram?na yer vermeyerek onun yerine “demokratik toplum düzeninin gerekleri” kriterini kabul etmi?ti.Getirilen bu k?stas 1961 anayasas?n?n kabul etti?i öze dokunmama k?stas?ndan daha belirgin,uygulanmas? daha kolay olan bir k?stast?r.Esasen uluslararas? sözle?meler ve bildiriler de bu k?stas? kabul etmi?tir.
4-Temel Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullan?lmamas?:
Temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullan?lmamas? ile ilgili bir hüküm 1961 anayasas?n?n ilk metninde mevcut de?ildi.Bu anayasada 1971 y?l?nda yap?lan de?i?ikliklerle 11.maddeye 3.ve 4.f?kralar eklenmi?tir.1982 anayasas? ise temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullan?lmamas?n? ayr? bir hükümle düzenlemi?tir.Asl?nda 1971 anayasa de?i?ikli?i ve 1982 anayasas? ile bu konuda aç?k bir hüküm getirilmesi;temel hak ve hürriyetlerin s?n?rlanmad?klar? takdirde mutlak ve s?n?rs?z olacaklar? gibi bir yan?lg?dan kaynaklanmaktad?r. Oysa belirtildi?i gibi hak ve hürriyetlerin kendi niteliklerinden tabiatlar?ndan do?an “objektif s?n?rlar? vard?r.Mesela anayasa toplant? ve gösteri yürüyü?lerinin silahs?z ve sald?r?s?z olmas?n? belirtmi? olmasa dahi hiç kimse bu hakk?n silahl? ve sald?r?l? yürüyü?leri yapmay? kapsad???n? ileri süremezdi.
5-Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullan?lmas?n?n Durdurulmas?:
1961 anayasas?n?n temel hak ve ödevlere ili?kin ikinci k?sm?nda temel hak ve hürriyetlerin kullan?lmas?n?n durdurulmas? ile ilgili bir hüküm yoktu.Buna kar??l?k 124.maddede s?k?yönetim ve sava? hallerinde hükümlerin nas?l uygulanaca?? belirtilmi?ti.Bu dönemde AY mahkemesi s?k?yönetim halini Anayasan?n 11.maddesinde ve temel haklara ili?kin özel maddelerinde gösterilen hürriyeti s?n?rlama sebeplerinin d???nda ve ötesinde onlardan ba??ms?z bir s?n?rlama sebebi olarak görmü?tür.1982 anayasas? temel hak ve hürriyetlerin kullan?lmas?n?n durdurulmas?n?n konusunu Temel haklar ve ödevler ba?l?kl? ikinci k?sm?nda 15.maddede düzenlemi?tir.Ancak bu düzenlemenin 1961 anayasas?n?n de?i?ik 124.maddesinin yorumundan ç?kan duruma oranla hürriyetlerin korunmas? aç?s?ndan 3 üstünlü?ü vard?r.Biri ölçülülük ilkesinin aç?kça benimsenmi? olmas?d?r.Buna göre sava? seferberlik s?k?yönetim veya ola?anüstü hallerde temel hak ve hürriyetlerin kullan?lmas? ancak “durumun gerektirdi?i ölçüde” durdurulabilir.?kincisi bu tedbirlerin “milletleraras? hukuktan do?an yükümlülükleri ihlal etmemesi ?art?d?r.Bu yükümlülüklerden kas?t Türkiye’nin taraf oldu?u çe?itli insan haklar? sözle?meleridir.Üçüncüsü 15.maddenin 2.f?kras? sava? seferberlik ve s?k?yönetim durumlar? ile ola?anüstü hallerde dahi hiçbir ?ekilde durdurulamayacak ve ihlal edilemeyecek baz? temel hak ve hürriyetlerden olu?an bir çekirdek alan yaratmaktad?r. Bu 3 güvence AY.mahkemesine 15 maddede an?lan ola?anüstü durumlarda da hayli etkin bir anayasaya uygunluk denetimi yapma imkan?n? tan?maktad?r.Ne yaz?k ki ola?anüstü hallerde s?k?yönetim ve sava? hallerinde ç?kar?lan KHK’lerin Anayasaya ayk?r?l??? iddias?yla Anayasa Mahkemesine dava aç?lamamas? (mad.148) bu güvencelerin pratik de?erini azaltmaktad?r.
VII)Hukuk Devleti:
1-Kavram
nayasam?z?n 2.maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri aras?nda say?lan Hukuk Devleti ilkesi en k?sa tan?m?yla vatanda?lar?n hukuki güvenlik içinde bulunduklar? Devletin eylem ve i?lemlerinin hukuk kurallar?na ba?l? oldu?u bir sistemi anlat?r.Hukuk dilinde “hukuk devleti” deyimi devletin hukuk kurallar?yla ba?l? say?lmad??? “polis devleti” kavram?n?n kar??t? olarak kullan?lmaktad?r.Bu ilke her ?eyden önce devletin i?lemlerinin hukuk kurallar?na ba?l?l???n? ifade eder.Hukuk kurallar?na ba?l?l??? sa?layacak mekanizma ise devletin eylem ve i?lemlerinin yarg? denetimi alt?nda bulunmas?d?r.Hukuk devleti denince ilk olarak yürütmenin hukuka ba?l?l??? ve yürütme i?lemlerinin yarg? denetimi alt?nda bulunmas? akla gelmektedir.2-Yürütme ??lemlerinin Yarg?sal Denetimi:Yürütme organ?n?n yarg?sal denetimi konusunda iki sistem vard?r.Bunlardan birincisi söz konusu denetimi yerel yarg? organlar?na b?rakan ve özellikle Anglo-Sakson ülkelerinde uygulanan “adli idare” veya “yarg? birli?i” sistemidir.Bu sistemde bir tek yarg? organ? vard?r ve devletle fert aras?ndaki uyu?mazl?klar t?pk? fertler aras?ndaki uyu?mazl?klar gibi bu yarg? organ?nca yani genel mahkemelerce çözülür.?kinci sistem ise yürütmenin eylem ve i?lemlerinde do?an uyu?mazl?klar?n çözümünü genel mahkemelere de?il özel birtak?m yarg? kurulu?lar?na yani idare mahkemelerine b?rak?r. “?dari yarg?” ad? verilen bu sistem Fransa’da do?mu? ve oradan di?er Kara Avrupas? ülkelerine yay?lm??t?r.Türkiye’de de 100 y?l? a?k?n bir süredir kullan?lan sistem budur.Anayasa mad.155’e göre Türkiye’de idari yarg? sisteminin en üst mercii Dan??tay’d?r. 155.maddeden ‘de anla??labilece?i gibi Dan??tay’?n idari yarg? görevinin yan?nda merkezi idarenin dan??ma organ? olma fonksiyonu da vard?r.Dan??tay idari davalar?n bir k?sm?nda ilk ve son inceleme mercii;bir k?sm?nda ise son inceleme (temyiz ) merciidir.Hukuk devleti ilkesi gerek adli idare gerek idari yarg? sistemleriyle ba?da?abilir.Hukuk devleti bak?m?ndan önemli olan nokta yürütmenin eylem ve i?lemlerinin ba??ms?z yarg? organlar?nca denetlenip denetlenememesidir.Bu denetim sa?land?ktan sonra denetimi yapan mahkemenin genel mahkeme ya da idari mahkemesi olu?u hukuk devleti aç?s?ndan önem ta??maz..Buna kar??l?k yine denetim sistemi ne olursa olsun e?er yürütmenin bir k?s?m eylem ve i?lemleri çe?itli yollarla yarg? denetimi d???nda b?rak?labiliyorsa hukuk devleti ilkesinin zedelenmi? oldu?u kan?s?na var?labilir.24 Anayasas? döneminde Dan??tay bir k?s?m yürütme i?lemlerini siyasal nitelikli görerek bunlardan do?an uyu?mazl?klara bakmay? reddediyordu.Hükümet tasarrufu ad? verilen ve idari yarg? organ?n?n bir oto-limitasyonuna dayanan bu i?lem kategorisinin yan? s?ra özellikle 1950-60 y?llar? aras?nda ç?kar?lan baz? kanunlar bir k?s?m idari i?lemler hakk?nda yarg? yoluna ba?vurulmas?n? yasaklam??,yani yarg? denetimi imkan?n? kanunla ortadan kald?rm??t?r.61 Anayasas?n?n 114.maddesi idarenin hiçbir eylem ve i?lemi hiçbir halde yarg? mercilerinin denetimi d???nda b?rak?lamaz hükmünü getirmek suretiyle hukuk devletini sarsan bu tip uygulamalara son vermi? oldu.Bu hüküm bir yandan yasama di?er yandan da yürütme organlar?na direktif verir nitelikte idi.Yasama organ?na hitap eden yönüyle idari yarg? yolunu kapatacak kanunlar?n ç?kar?lmas?n? yasakl?yor;idari yarg?ya h,tap eden yönü ile de bu mahkemelerin bir k?s?m idari i?lemlerden do?an uyu?mazl?klar? kendi görev alanlar? d???nda görerek bunlara bakmaktan kaç?nmas?n? yasakl?yordu.Bu ba?lamda 1961 Anayasas?n?n 114.maddesi hukuk devleti bak?m?ndan çok önemli bir a?ama sa?lam??t?r.
Bu hüküm 1982 anayasas?n?n 125mad.1.f?kras?nda aynen korunmu?tur.Ne var ki 1982 anayasas?n?n kendisi (mad.125/2) bu kurala iki istisna getirmi?tir.Buna göre cumhurba?kan?n?n tek ba??na yapaca?? i?lemler ile Yüksek Askeri ?ura ‘n?n kararlar? yarg? denetimi d???ndad?r.Cumhurba?kan?’n?n devlet ba?kan? s?fat?yla yapaca?? i?lemler idari i?lem olmayaca?? için bunlar?n yarg? denetimi d???nda b?rak?lmas?n?n hukuk devleti ilkesi aç?s?ndan bir çeli?kisi söz konusu de?ildir buna kar??l?k hukuki nitelikleri itibariyle tam anlam?yla idari i?lemler olan yüksek askeri ?ura kararlar?n?n yarg? denetimi d???nda b?rak?lmas?n? hukuk devleti aç?s?ndan hakl? bulmak mümkün de?ildir.1982 Anayasas?n?n 125.maddesi 1961 Anayasas?n?n de?i?ik 114.maddesine benzer olarak idari yarg? denetiminin niteli?i ve s?n?rlar? ile ilgili baz? hükümler getirmektedir.Maddenin 4.f?kras?na göre “yarg? yetkisi idari eylem ve i?lemlerinin hukuka uygunlu?unun denetimi ile s?n?rl?d?r.Yürütme görevinin kanunda gösterilen ?ekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini k?s?tlayacak,idari eylem i?lem niteli?inde veya takdir yetkisini kald?racak biçimde yarg? karar? verilemez.1982 Anayasas? 125.maddesi (f5/6) 1961 Anayasas?nda yer almam?? olan “yürütmenin durdurulmas?” konusunu düzenlemektedir.Be?inci f?kraya göre “?dari i?lemin uygulanmas? halinde telafisi güç veya imkans?z zararlar?n do?mas? ve idari i?lemin aç?kça hukuka ayk?r? olmas? ?artlar?n?n birlikte gerçekle?mesi durumunda gerekçe gösterilerek yürütmenin durdurulmas?na karar verilebilir.Buna kar??l?k 6.f?kradan ola?anüstü hallerde s?k?yönetim seferberlik ve sava? halinde ayr?ca milli güvenlik kamu düzeni ve genel sa?l?k nedenleri ile kanunun yürütmenin durdurulmas? karar?n?n verilmesini s?n?rlayabilece?i anla??lmaktad?r.?u halde f?krada sözü edilen durumlarda idari i?lemlerin uygulanmas? halinde telafisi güç veya imkans?z zararlar do?acak olsa ve idari i?lem aç?kça hukuka ayk?r? bulunsa bile,idari yarg?n?n yürütmeyi durdurma karar? verme yetkisi kanunla s?n?rlanabilecektir ki bunu hukuk devleti ilkesiyle ba?da?t?rmak güçtür
3-Yasama ??lemlerinin Yarg?sal Denetimi:Yürütme i?lemlerinin yarg?sal denetimi hukuk devletinin temel ilkelerinden biri olmakla birlikte tek ba??na hukukun üstünlü?ünü ve vatanda?lar?n güvenli?ini sa?lamaya yeterli de?ildir.Çünkü bu denetim nihayet yürütme i?lemlerinin kanunlara olan uygunlu?unu denetleyecektir.Oysa kanunlar?n kendisi anayasaya ayk?r? olmas? durumunda vatanda?lar?n anayasal haklar?n?n çi?nenmesini engelleyemeyecektir.Hukuk devletinin tam olarak gerçekle?mi? say?labilmesi için sadece yürütme i?lemlerinin kanunlara uygunlu?u de?il yasama i?lemlerinin de Anayasaya uygunlu?u yarg? organlar?nca denetlenmelidir.
4-Yarg? Ba??ms?zl???:Hukuk devletinin en önemli unsurlar?ndan biri de “yarg? ba??ms?zl???d?r”.Gerçekten de yasama ve yürütme organlar?n? denetleyecek olan organlar yasama ve yürütme kar??s?nda tam ba??ms?zl??a sahip de?illerse yarg? denetiminde beklenen yararlar büyük ölçüde ortadan kalkm?? olur.Yarg? ba??ms?zl???n?n tam olarak güvence alt?na al?nmam?? oldu?u sistemlerde gerçek anlamda tam olarak bir hukuk devletinden söz etmeye imkan yoktur.
5-Kanuni Hakim Güvencesi:1961 Anayasas?n?n ilk metninde bu güvence madde 32’de “Tabii Yarg? Yolu” ba?l??? alt?nda düzenlenmi?ti.Sözü geçen madde 1971 de?i?iklikleriyle de?i?tirilmi? ve halen yürürlükte olan 1982 anayasas?ndaki ifadede de kullan?lan ifade kabul edilmi?tir.Buna göre hiç kimse tabi oldu?u mahkemeden ba?ka bir mercii önüne ç?kar?lamaz.Tabii yarg? ilkesi uyu?mazl??? yarg?layacak olan mahkemenin o uyu?mazl???n do?mas?ndan önce kanunen belli olmas?d?r.1971 tarihli S?k?yönetim kanununda bu ilkeye uygunlu?u ?üpheli görülebilecek birtak?m hükümlerin varl??? maddenin 1971 anayasa de?i?ikli?i s?ras?nda de?i?tirilmesine yol açm??t?r.Bu kanuna göre s?k?yönetim ilan edilen yerlere bu s?k?yönetime neden olan olaylara ili?kin suçlar? s?k?yönetim ilan?ndan en çok 3 ay öncesine kadar yarg?layabilmekteydi.Görülüyor ki bu durumlarda bir ceza davas? suçun i?lendi?i anlarda mevcut olmayan ve kurulup kurulmayaca?? bilinmeyen bir mahkeme taraf?ndan görülmektedir.61’deki tabii kelimesi yerine kanuni laf?n?n getirilmesinin sebebi kanunun lafzen yorumland???nda hukuk devleti ilkesiyle çeli?miyor olmas?d?r.Fakat öz itibariyle yine de tabii yarg? ilkesi hukuk devletinin ayr?lmaz bir parças? oldu?u için bu çeli?kili bir mevzuudur.Bunun çözümü de 143.maddenin son f?kras?nda öngörülmü?tür.Buna göre s?k?yönetim ilan edilen yerlerdeki DGM’ler S?k?yönetim Mahkemelerine dönü?türülebilir.Böylece yarg?lama yap?lacak mahkemelerin sonradan kurulmam?? olmas? sa?lanarak bu ilkeye uyum sa?lanm??t?r.
6-Ceza Sorumlulu?u ?lkeleri
nayasam?z?n 38.maddesi hukuk devletinin suç ve cezalara ili?kin baz? unsurlar?n? saymaktad?r.7-Hukukun Genel ?lkelerine Ba?l?l?k:61 ve 82 anayasalar? “hukukun genel ilkeleri”’nden do?rudan do?ruya söz etmemi? olmakla birlikte 61-132 ve 82-138 maddeleri bu ilkelerin hakim taraf?ndan bir hukuk kayna?? olarak kullan?labilece?ini ima etmi?lerdir.Hukukun genel ilkelerinin tam ve herkesçe kabul edilebilecek bir tan?m?n? yapmak kolay olmamakla birlikte bu konuda pozitif bir temel olarak Milletleraras? Adalet Divan? Statüsünün 38.maddesinden yararlan?labilir.Bu madde uygar milletlerce tan?nm?? genel hukuk ilkelerini milletler aras? hukukun kaynaklar? aras?nda saym??t?r.AY mahkememizde muhtemelen bu tan?mdan esinlenerek hukukun genel ilkelerini “hukukun bilinen ve tüm uygar ülkelerin benimseyip uydu?u ilkeler” olarak tan?mlam??t?r.Rousseau hukukun genel ilkelerini bir bölümü sadece milletler aras? hukuka özgü olmak bir bölümü de milletleraras? hukuk ve milli hukuk düzenlerinde ortak olmak üzere iki kategoriye ay?rm??t?r.Rousseau’ya göre iki hukuk düzeninde ortak olan ilkeler ?unlard?r
hde vefa ,hakk?n kötüye kullan?lmamas?, kazan?lm?? haklara sayg?,sebepsiz zenginle?me,gecikme faizi,verilen zarar?n tazmini,kesin hükme sayg?.Bunlara kimsenin sahip oldu?u haklardan fazlas?n? devredememesi kimsenin kendi davas?nda hakim olamamas? mücbir sebep ve di?er baz? ilkeler de eklenebilir.AY mahkemesinin 82 anayasas? döneminde verdi?i kararlarda dayand??? baz? genel hukuk ilkeleri de ?unlard?r:?yi niyet ahde vefa kazan?lm?? haklara sayg? kanunlar?n geriye yürümezli?i kesin hükme sayg? devlete (ve kanunlar?na) güven özel kural genel kural çat??mas?nda özel kural?n uygulanmas?.VIII-Sosyal Devlet:
1-Sosyal Devletin Anlam?:
20.yy.’da Bat? demokrasilerinde ortaya ç?km?? olan sosyal devlet veya refah devleti kavram? devletin sosyal bar??? ve sosyal adaleti sa?lamak amac?yla sosyal ve ekonomik hayata aktif müdahalesini me?ru ve gerekli gören bir kavram? ifade eder.Sosyal devlet bu anlamda geçen yüzy?l?n “jandarma devlet” anlay???ndan ayr?l?r.Liberal felsefeden esinlenen jandarma devlet anlay??? devletin görevlerini d??a kar?? savunmay? ve yurt içinde düzen ve güvenli?i sa?lamaktan ibaret görmekte özellikle devletin ekonomik hayata müdahalesini sadece gereksiz de?il ayn? zamanda ekonominin do?al kanunlar?n?n i?leyi?ini bozaca??n? savundu?u için zararl? görmekteydi.Sosyal devlet devletin sosyal ve ekonomik hayata müdahalesi yoluyla s?n?f çat??malar?n? yumu?atan ve milli bütünle?meyi sa?lamaya çal??an bir devlet anlay???d?r.1982 anayasas?n?n 35.maddesi mülkiyet ve miras haklar?n? 48.maddesi de çal??ma sözle?me ve özel te?ebbüs kurma hürriyetlerini tan?maktad?r.Bu maddede görünmektedir ki özel te?ebbüslerin serbestçe kurulabilmesine hatta devletin bunlar?n güvenlik ve istikrar içinde çal??mas?n? sa?layacak tedbirler almakla yükümlü olmas?na kar??l?k,devlet özel te?ebbüslerin “milli ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürümesini” sa?lamakla da yükümlüdür.Di?er bir deyimle özel te?ebbüs hürriyetine bu amaçlarla baz? s?n?rlamalar getirilebilir.Sosyal devlette mülkiyet haklarla birlikte ödev ve yükümlülükleri de içeren bir statüdür.Nitekim mülkiyet ve miras haklar?n? tan?yan 35.maddenin 2. ve 3. f?kralar? 61 anayasas?n?n 36.maddesine paralel olarak bu haklar?n kamu yarar? amac?yla kanunla s?n?rlanabilece?ini ve mülkiyet hakk?n?n kullan?lmas?n?n toplum yarar?na ayk?r? olamayaca??n? belirtmi?tir.
Sosyal devletin hürriyet anlay??? da klasik liberal devletin hürriyetleri sadece birer negatif statü hakk? yani ki?iye devlet kar??s?nda özerk bir alan tan?yan ve devlete o alana girmeme yükümlülü?ünü yükleyen anlay???ndan farkl?d?r.Sosyal devlet devlete kar?? korunan hürriyetlerin yan?nda hürle?tirme kavram?na da yer verir.1982 anayasas? 61 anayasas?na paralel olarak devlete “ki?inin temel hak ve hürriyetlerini sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle ba?da?mayacak ?ekilde s?n?rlayan siyasal ekonomik ve sosyal engelleri kald?rmaya insan?n maddi ve manevi varl???n?n geli?mesi için gerekli ?artlar? haz?rlamaya çal??mak” ödevini vermi?tir.Sosyal devlet bunu gerçekle?tirmeye çal???rken elbette mutlak bir sosyal ve ekonomik e?itlik anlay???yla de?il “nisbi” bir f?rsat e?itli?i anlay???yla hareket eder.F?rsat e?itli?i kavram?n?n Anayasam?zdaki somut bir yans?mas? 42.maddeye göre Devletin,maddi imkanlardan yoksun ba?ar?l? ö?rencilerin ö?renim hayatlar?n? sürdürmeleri için onlara burs veya çe?itli imkanlar sa?lamas? ödevidir.
2-Devletin Ekonomik Hayata Müdahalesinin Ölçüsü:
1961 anayasas?nda devletin ekonomik ve sosyal hayata müdahalesinin ilkelerini belirleyen genel bir hüküm yer alm??t?.41.madde iktisadi ve sosyal hayat?n “adalete tam çal??ma esas?na ve herkes için insan hayat?na yara??r bir ya?ay?? seviyesi sa?lanmas?” amac?na göre düzenlenece?ini belirtmekte ve yat?r?mlar? “toplum hayat?n?n gerektirdi?i önceliklere” yöneltmeyi devletin ödevi olarak görmekteydi.82 anayasas? devletin ekonomik hayata müdahalesiyle ilgili böyle genel bir hükme yer vermemi? olmas?yla birlikte devlet müdahalesine ili?kin hükümler anayasan?n çe?itli maddelerine serpi?tirilmi? bulunmaktayd?.Bu serpi?tirilmi? müdahale hükümlerine ra?men Anayasam?zdaki sosyal devlet anlay???n?n siyasal iktidarlara belli bir ekonomik politika modelini empoze etmedi?i aç?kt?r.Anayasa aç?s?ndan söylenebilecek olan ?ey bu anayasa ile ne saf liberal ne saf devletçi ekonomi modelinin uygulanmas?n?n mümkün oldu?udur.Bu çok geni? çerçeve içerisinde siyasal iktidarlar?n ekonomik politikay? kendi siyasal tercih ve önceliklerine göre yönlendirebilecekleri do?al oldu?u gibi demokratik rejimin gereklerine de uygundur.E?er 82 anayasas?nda bir dereceye kadar bir ekonomik politika tercihi varsa bunun sosyal piyasa ekonomisi olarak adland?r?lmas? do?ru olur.Bilindi?i gibi bu kavram piyasa ekonomisinin i?leyi?inden do?abilecek baz? aksakl?klar?n tekelle?meleri önlemek serbest rekabet ilkesine i?lerlik kazand?rmak piyasada egemen olan gücün kötüye kullan?lmamas?n? sa?lamak ve tüketiciyi korumak amaçlar?yla devlet taraf?ndan yap?lacak müdahale ve düzenlemelerle giderilmesini öngörmektedir.
3-Sosyal Devletin Hukuki Yöntemleri:
a-Herkese ?nsan Haysiyetine yak???r bir hayat sa?lamaya yönelik tedbirler
osyal devletin temel amaçlar?ndan birinin herkese insan haysiyetine yara??r asgari bir hayat düzeyi sa?lamak oldu?una ?üphe yoktur.Bunun yollar? aras?nda herkese çal??ma imkan?n?n sa?lanmas? çal??an herkese insanca ya?ayabilmesini mümkün k?lacak adaletli bir ücret ödenmesi ve çal??amayacak durumda olanlar?n da çe?itli sosyal güvenlik tedbirleri ile korunmas? yer almaktad?r.Bunlar anayasan?n 49-55-60-61. maddelerinde düzenlenmi?tir.?üphesiz insan haysiyetine yak???r bir asgari hayat düzeyinin sa?lanmas? sadece bu tedbirlerle gerçekle?emez.?nsan haysiyetine yak???r bir hayat insan haysiyetine yak???r bir konutta sa?l?k içinde ya?ama ihtiyac?n?n ve asgari kültürel ihtiyaçlar?n tatminini de içine al?r.Bunlar da anayasan?n 56-57-42.maddelerinde düzenlenmi?tir.b-Vergi adaleti:Ça?da? sosyal devlette gelir ve servet e?itsizliklerini azaltmada en önemli rolü vergi politikas? oynamaktad?r.Bu politika anayasam?z?n 73.maddesinde aç?klanm??t?r.Vergi hukukunda “artan oranda (müterakki) vergi” denilen ve Türk gelir vergisi sisteminde de kabul edilmi? olan vergilendirme sistemi yüksek gelir tabakalar?ndan yüksek oranda ,dü?ük gelir tabakalar?ndan ise dü?ük oranda vergi al?nmas? suretiyle gelir e?itsizliklerinin azalt?lmas? amac?n? ta??r.
c-Kamula?t?rma ve Devletle?tirme:Kam? hizmetlerini yürütebilmek için gerekli olan özel mülkiyet alt?ndaki bir ta??nmaz?n sahibinin iste?ine bak?lmaks?z?n kamu mülkiyetine geçirilmesi i?lemine kamula?t?rma denir.Konu anayasam?z?n 46. maddesinde düzenlenmi?tir.Anayasada özel bir rejime tabi tutulan sosyal amaçl? kamula?t?rmalar,sosyal devletin bir yöntemi olarak kabul edilir.Kamula?t?rman?n usulü 63/3 maddede düzenlenmi?tir.Kamula?t?rman?n genelde sosyal devlet ilkesi ile ilgili olmamas?na kar??n anayasan?n 17.maddesinde düzenlenen devletle?tirme tipik bir sosyal devlet arac?d?r.Bu hükme göre kamu hizmeti niteli?i ta??yan özel te?ebbüsler kamu yarar?n?n zorunlu k?ld??? hallerde devletle?tirilebilir.Devletle?tirme gerçek kar??l??? üzerinden yap?l?r.Gerçek kar??l???n?n hesaplanmas? ve usulü kanunla düzenlenir.Görülmektedir ki; kamula?t?rma i?leminin konusu özel mülkiyetteki ta??nmaz mallar oldu?u halde devletle?tirme i?leminin konusu özel te?ebbüslerdir.Devletle?tirme bak?m?nda 61 ve 82 anayasalar? bak?m?ndan önemli bir fark61 anayasas?n?n devletle?tirilen özel te?ebbüsün gerçek kar??l???n?n taksitlendirilebilmesidir.82 anayasas? ise taksitlendirmeyi kald?rarak devletle?tirmeyi zorla?t?rm??t?r.82 anayasas? döneminde devletle?tirme 1984 tarihli 3082 say?l? kanunla düzenlenmi?tir.Bu kanuna göre özel te?ebbüslerin devletle?tirilmesi için ?u ?artlar?n birlikte gerçekle?mesi gerekmektedir:
-Devletle?tirilecek özel te?ebbüsün yapt??? hizmet veya üretimin ülke çap?nda kamu ihtiyac?na hitap etmesi
-Bu hizmet veya üretimin kontrol rekabet ikame veya ba?ka yollardan sa?lanmas? imkan?n?n bulunmamas?
-Hizmet veya üretimin yava?lat?lmas? veya durdurulmas? halinde kamunun büyük zarar görmesi
Devletle?tirme klasik sosyal devletin araçlar?ndan biri olarak kabul edilmekle birlikte özellikle 80’lerden itibaren dünyan?n büyük bölümüne egemen olan serbest piyasa ekonomisinin etkisiyle eski önemini kaybetmi?tir.Onun yerine tam tersine K?T‘lerin özel te?ebbüse devredilmesi yani özelle?tirme Türkiye dahil pek çok ülkede önem kazanm??t?r.
d-Planlama
osyal devletin temel ilkelerinden biri de planlamad?r.Planlama toplumun ekonomik kaynaklar?n?n ekonomik kalk?nmay? sa?lamak amac?yla bilimsel ve ak?lc? biçimde kullan?lmas?n? sa?lar.Gerçekten sosyal devlet anlay??? devletin sosyal ve ekonomik hayata müdahalesini öngördü?üne göre bu müdahalenin sistemli,tutarl? ,ak?lc? ve bilimsel bir biçimde yap?lmas? gerekir.Bunu sa?layacak araç da planlamad?r.Bu konu anayasan?n 166.maddesinde düzenlenmi?tir.Bu hüküm 61 anayasas?n?n planlanmaya ili?kin olan41 ve 129.maddelerinden baz? yönlerden ayr?ld??? görülmektedir.61 anayasas?nda planlamay? yapacak olan devlet organ? Devlet Planlama Te?kilat? olarak belirtildi?i halde 82 anayasas? bu organ? ismen zikretmemi?tir.Daha önemlisi 82 anayasas?na göre planlaman?n amaçlar? 61 anayasas?ndakinde hayli farkl?d?r.61 anayasas? planlaman?n araçlar? aras?nda ekonomik kalk?nma hedefi kadar sosyal devlet anlay???n?n gere?i olan sosyal önceliklere de a??rl?k vermi?tir.Buna kar??l?k 82 anayasas?n?n daha çok milli tasarrufu ve üretimi artt?rmak,fiyatlarda istikrar ve d?? ödemelerde denge sa?lamak,yat?r?m ve istihdam? geli?tirmek gibi salt ekonomik amaçlar? vurgulad??? görülmektedir.Di?er bir deyimle 1982 anayasas?n?n planlama anlay??? liberal bir ekonomik politika ile daha kolay ba?da?abilecek niteliktedir.e-Sosyal Haklar
osyal haklar sosyal devletin en önemli unsurlar?ndan birini olu?turur.Sosyal haklar? amaçlar?na göre ay?rt etmek mümkündür.Sosyal haklar ister olumlu ister olumsuz edim gerektirsinler,ister toplu ister bireysel olarak kullan?labilsinler,sosyal adaleti sa?lamaya,sosyal e?itsizlikleri azaltmaya,toplum içinde ekonomik bak?mdan zay?f olan s?n?f ve gruplar? korumaya yönelik haklard?r.82 anayasas?n?n “Sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler” ba?l???n? ta??yan 2.k?s?m 3.bölümünde de bu anlamdaki sosyal haklarla,çal??ma ve sözle?me hürriyeti,i?verenlerin sendika kurma hakk?,lokavt hakk? gibi ekonomik bak?mdan zay?f olanlar?n korunmas? amac?n? gütmeyen “ekonomik haklar” bir arada yer alm??t?r.Dar anlamdaki sosyal haklar?n içine de bir bölümü devletin olumsuz edimini gerektiren (sendika,grev) bir bölümü ise olumlu edime ihtiyaç gösteren (e?itim,sa?l?k) haklar girer.Baz? temel haklar ise baz? yönleri ile sosyal hak baz? yönleri ile de klasik hak olmas? mümkündür.(E?itim ö?retim hakk? mad.42)IX-E?itlik:
E?itlik ilkesi 1982 anayasas?n?n 10.maddesinde düzenlenmi?tir.E?itlik ilkesinin bu ilkeden yararlananlar aç?s?ndan bir temel hak yani e?it i?lem görmeyi yada ayr?m gözetilmemesini isteme hakk?n? do?urdu?u ku?kusuzdur.Ancak e?itlik ayn? zamanda muhataplar? yani devlet organlar? ve idare makamlar? aç?s?ndan da anayasal bir buyruk devlet yönetimine egemen bir ilkedir.61 anayasas?n?n e?itlik ilkesine “temel haklar ve ödevler” k?sm?nda (mad.12) yer verilmi? olmas?na kar??l?k 82 anayasas? bu ilkeyi “genel esaslar” k?sm?nda düzenlemi? olmas? da e?itli?in temel bir devlet yönetimi ilkesi olarak dü?ünülmesi gerekti?i görü?üne güç katar.Genel anlamda e?itlik ilkesi ise ?ekli hukuki e?itlik ve maddi hukuki e?itlik olarak ikiye ayr?l?r.?ekli hukuki e?itlikten kastedilen kanunlar?n genel ve soyut nitelik ta??mas? yani kapsad??? herkese e?it olarak uygulanmas?d?r.Maddi hukuki e?itlik ?ekli e?itli?in ötesinde ayn? durumda bulunanlar için haklarda ve ödevlerde yararlarda ve yükümlülüklerde yetkilerde ve sorumluluklarda f?rsatlarda ve hizmetlerde e?it davranma zorunlulu?unu içerir.Türk AY mahkemesi kanunlardaki s?n?fland?rman?n e?itlik ilkesine ayk?r? olup olmad???n? denetlerken “hakl? neden” kriterine dayanmaktad?r.Mesela kanun önünde e?itlik ilkesi “tüm yurtta?lar?n her yönden mutlaka,her zaman ayn? tutulmalar? zorunlulu?unu içermez.Birtak?m yurtta?lar?n ba?ka kurallara ba?l? tutulmalar? hakl? bir nedene dayanmakta ise böyle bir durumda kanun önünde e?itlik ilkesine uyulmad???ndan söz edilemez.
kaynak:frmpaylas.com
